1792 yılıydı. Fransız Devrimi, üç yaşındaydı.

24 Haziran sabahı, Paris’teki Tulieries Sarayı’nın önünde, her birini dört atın çektiği iki yaylı duruyordu. Fizik bilgini, kont ve şövalye De La Borda, ünlü kimyager Lavoisier, filozof, matematikçi, milletvekili ve Marki unvanı sahibi Condorcet; dostları Pierre Mechain ile Jean Baptiste Delambre adlı gökbilimcilere “Güle güle gidin” demeye gelmişlerdi.

Zamanın en büyük bilginlerini bir araya getiren bu yolculukla, tarihi tarih yapan o güzel ve korkunç maceralardan birisi, “metre”nin öyküsü başlıyordu.

Kadın erkek, tüm insanlar için “özgürlük, eşitlik, kardeşlik” amaçlayan ve bu amacı evrensel düşünen devrimci meclis; Delambre ve Mechain’i yeni, küresel bir ölçü birimi belirlemekte görevlendirmişti.

YURTTAŞLIK KAVRAMI

O güne değin dünyanın hiçbir yerinde ölçü birimleri birbirini tutmuyordu. Yalnız Fransa’da bile arşın, parmak, avuç, ayak gibi tam tamına 800 ölçü birimi vardı. Ayak ayağa, parmak parmağa uymadığı için de hiçbiri kesin değil, hepsi yaklaşık ölçülerdi.

Fransız devrim jargonu cumhuriyet fikri üzerine kurulu olduğundan devrimciler birbirlerine “yurttaş” diye hitap ederlerdi.

Yurttaş Delambre ve yurttaş Mechain, Fransa’yı boydan boya kateden Paris meridyenini ölçmekle görevliydiler. Delambre ölçümlerine Dunkerque’ten, Mechain ise Barcelona’dan başlayacaktı. İki bilgin, meridyeni ölçe ölçe Fransa’nın güneyindeki Rodez’de buluşacaklardı.

ARİSTOKRAT DEVRİMCİLER

Bu görkemli maceranın akıl hocası, “Marki” yurttaş Condorcet, iki gökbilimcinin yolculuğunu daha başlamadan “tüm halklara ve zamanlara” adamıştı.

Peki Paris meridyeni ile ölçü biriminin ne ilgisi vardı?

Dunkerque ile Barcelona arasındaki boylam parçasının ölçümü, tüm meridyenin uzunluğunu hesaplamaya yarayacak ve bu uzunluğun 40 milyonda biri, aranan evrensel “ölçü” olacaktı. Yeni ölçünün isim babası, iki yolcudan biri, gökbilimci Delambre’dı. Projeyi devrimci meclise sunarken “Metre! Diyeceğiz ona” demişti. “Metrenin ölçeği, yeni ağırlık birimi kilogramın da hesaplanmasına yarayacak.”

Gökbilimcilerin “metre” yolculuğu altı yıl sürdü, değerli okurlarım.

TERÖR ALTINDA BİLİM

O altı yıl içerisinde, Fransız Devrimi sonuncu kralının kafasını kesti. Cumhuriyet ilan edildi. Tüm ülkeden yüz binlerce “potursuz”; yani üniformasız, silahsız yurttaşlar ordular oluşturdu. Çünkü Avrupa’nın kraliyet orduları, cumhuriyetçi Fransa’ya savaş açmışlar, dört bir yandan saldırıyorlardı.

Fransız yurttaşların topları yoktu. Kilise çanlarını eritip top yaptılar. Barutları yoktu. Ahırların, kümeslerin rutubetli duvarlarını kazıyıp güherçile çıkardılar, barut yaptılar ve Avusturya imparatorunun bizzat komuta ettiği düşman ordularını geri püskürttüler.

Derken Paris’te terör dönemi, devrimciler birbirlerinin başını yemeye başladı. Metrik sistemin fikir babası, bilgin Condorcet idam edildi.

ZAMANIN G7’Sİ PARİS’TE TOPLANDI

Bu kanlı karışıklık içinde Mechain ve Delambre, Paris meridyeni güzergâhına kurulan ahşap kuleler üzerinde dona terleye, iptidai teleskoplarla ufukta görünmeyen bir çizginin hesabını kitabını yapıyorlardı.

Fransa’yı kuzeyden güneye adım adım kateden Delambre, defalarca tutuklandı. Paris’te kan gövdeyi götürüyor ama her defasında “metre”nin babalarını koruyacak bir sorumlu merci ortaya çıkıyor, kurtarıyordu.

Ölçümlere Barselona’dan başlayan Mechain, İspanya Fransa’ya savaş açınca Pirene dağlarında mahsur kaldı. Ardından kaza geçirip aylarca ölümle pençeleşti. Yarı delirmişti. Düzeldi, ölçümlerini sürdürdü.

Rodez’de buluştular sonunda. Paris boylamını ölçmüşlerdi.

1798 yılında, “Fransa’nın Makyavelli’si” diye anılan büyük devlet adamı Talleyrand’ın çağrısıyla, Paris’te zamanın G7’si diyebileceğimiz yedi ülkeden oluşan bir bilim heyeti toplandı. Metre ölçümlerinin sağlamasını yaptılar.

TEK CUMHURİYET, BİR METRE

Ve devrimci Yasama Meclisi’nin yurttaş Delambre ve yurttaş Mechain’i ayakta alkışlayarak karşıladığı tarihi oturumda; “Tek ve bölünmez Fransız Cumhuriyeti’nin yedinci yılı, Messidor ayının 4’ü, saat öğleden sonra 3’te, halkın vekili yurttaşlara” platin iridyum karışımından dökülen ilk metre ve ilk kilogram takdim edildi.

Günümüzde bu ölçüler, Sevres Parkı’ndaki Breteuil köşkünde korunuyor.

Tarihte ancak ve yalnız, bilimsel akla, sanata ve kültüre koşut ilerleyen devrimler kalıcı iz bırakır. Çünkü yönder devrimciler bilginler ve aydınlardır.

Salt kan dökerek silah zoruyla yapılan ve insanlığa yeni bir buluş, yeni bir görüş gibi “evrim fırsatı” sunamayan devrimler, iz bırakmadan söner gider.