Son yıllarda hayvancılıkla uğraşan kişi ya da kuruluşların yem ve benzeri girdi maliyetleri hakkında şikâyetleri inanılmaz boyutlara ulaştı. Yem fiyatlarında, et ve süt üretim fiyatları ile kıyaslanamayacak ölçüde hızlı artış birçok üreticiyi piyasa dışına itmekle kalmadı, tüketim fiyatlarında da sıçramalara neden oldu. Maliyetlerdeki artış ile de üreticinin kârının azaldığı ve biz tüketicilerin de et, süt ile bunların kullanıldığı diğer tüm ürünlere fazla fiyat ödediği bir piyasa ortaya çıktı. Öyle ki Türkiye’de gıda fiyatları seviyesi ve enflasyonu diğer ürünlerin üzerinde bir seyir izledi.

Peki, konu bu kadar sığ ve sadece yem, et, süt ile yan ürünlerin üretim ve raf fiyatlarına indirgenecek kadar basit mi? Diğer bir ifadeyle, bir tarım ülkesi olan Türkiye’de, tarlada ucuz olan gıda ürünlerinin fiyatı neden bu kadar yukarıda belirleniyor?

Nedenlerden bir tanesini açıklayalım...

***

1990’ların başında gelişiyor hikâyemiz...

Tarımsal girdi üretimi alanında dünyanın en büyük firmalarından biri olan Amerikan ADM (Archer Daniels Midland Co.) firmasının o zamanki başkanı James Randall’ın “rakiplerimiz arkadaşlarımız, dostlarımız; müşterilerimiz ise düşmanımızdır” yaklaşımı gıda ve girdi alanında dünyanın en büyüklerinden biri olan bu firmanın tüketici ilişkileri politikasını ortaya koyuyordu. Firmanın o dönemdeki bu felsefesi sanki gıda ve hayvan yemi piyasasındaki davranışının da bir işareti olarak karşımıza çıkıyordu.

Nasıl mı? 

Devam edelim..

Lizin (Lys, K), proteinlerde bulunan yirmi iki aminoasitten biridir. Biyolojik değeri yüksek olan bu aminoasitler özellikle hayvansal proteinlerde bulunur. Ticari olarak da üretilen sentetik lizin, et, süt ve yumurta verimliliğini artırmak amacıyla hayvan yemlerine katılarak, hayvanların lizin ihtiyacını karşılamakta ve yem endüstrisinin pahalı protein kaynaklarına olan bağımlılığını azaltmaktadır.

Zamanla, lizin piyasasında önemli paya sahip firmalar uluslararası piyasalarda lizin fiyatlarını daha yukarılarda tespit etmek ve yaratılan artık değerin çoğunu bünyelerinde toplamak için ortak organize bir yapı oluşturdular. Diğer bir ifadeyle dünya üretiminde söz sahibi olan birkaç firma lizin fiyatını belirleme ve kontrol etme amacıyla 1990’ların ortalarında organize bir çaba içine girdiler. Bu organizasyon, Amerikan şirketi ADM, Japon şirketleri Ajinomoto ve Kyowa Hakko Kogyo ve Koreli şirketler Sewon America Inc. ve Cheil Jedang LTD. dahil olmak üzere yüksek mayalanma teknolojilerini ticarileştiren beş şirketi içeriyordu. 

Bu yasadışı kartel, işbirliğinin ilk dokuz ayında lizin fiyatlarını yüzde 70 artırmayı başardı ve sonuçta da tüm bu mali yükü hayvan üreticilerine ve biz tüketicilere aktardı. 

Piyasa oyuncuları tarafından oluşturulan bu hileli, yasadışı ve aldatıcı birliktelik hem maliyetleri hem de enflasyonu artırıcı etki yaratan bir sonuç ortaya çıkardığı için ABD hükümetinin cezai soruşturması başladı, doğal olarak.

Soruşturmada, ADM’ye karşı 70 milyon dolarlık para cezasının yanında, o yıllarda rekor düzeyde 105 milyon dolarlık bir antitröst cezası da verildi. ADM, sitrik asit pazarındaki ayrı bir komploya katıldığı için ek 30 milyon dolar para cezasına çarptırıldı. Üç eski üst düzey ADM yöneticisi, on haftalık bir jüri duruşmasının ardından Eylül 1998’de mahkûm edildi. Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada’daki lizin alıcıları dava açtı ve zararlarını geri aldılar.

***

Dünyanın neresinde olursa olsun anlaşarak fiyat sabitlemek suçtur ve yargılama ağır para cezaları ile sonuçlanır. Bunun temel sebebi arz ve talebin sonucu rekabet koşullarında oluşan piyasa fiyatının üzerinde anlaşmalı bir fiyatın raflara ve girdilere yansımasıdır.

Şimdi hep beraber soralım: Büyüklük veya küçüklüğünü bir kenara bırakırsak, gıda sektöründe böyle bir anlaşma olup olmadığını, soğan ve patates depolarına baskın yapmadan hiç araştırdık mı? 

Daha geniş bir soru ile bitirelim yazıyı: Raflardaki gıda fiyatlarının ne kadarlık bir kısmı/seviyesi böyle bir anlaşma ile oluşmuştur?

Takipteyiz!