Merkez bankalarının bağımsızlığı, ekonomideki önemli yerleri, şeffaflığı, hesap vermeyi, denetimi de zorunlu kılar. MB’lerin yönetim ve denetiminde hükümet, yasama organı, bankalar, izlenen politikadan etkilenen iş âlemi de söz sahibi olmayı amaçlar. Para politikasının hükümetçe belirlenmesi, politikayı yürütücü, uygulayıcısının da MB’nin oluşu, denetimin hükümetçe yapılmasının gerekçesini oluşturur. MB’lerin izledikleri politikalar, ekonominin tümünü, toplumun refah düzeyini de etkilediğinden, halkın temsilcisi olan yasama organının da MB faaliyetine ilgisi ve bu bağlamdaki yetkisi artmaktadır. Dünyanın etkili merkez bankaları ABD ve Avrupa Merkez Bankası (ECB) örneklerinden yararlanarak MB’lerde denetim etkinliği irdelenmiştir.

ABD merkez bankacılığı, 12 bölgesel merkez bankasından oluşan bir sistemdir (Federal Reserve System -Fed-). Sistemin etkili ve yetkili organı yedi üyeden oluşan Guvernörler Kurulu, bölgesel merkez bankaları arasında eşgüdümü sağlamakta, denetlemekte, para politikasının ana ilkelerini belirlemektedir. Kurul üyeleri, ABD başkanı tarafından, Senato’nun onayı ile tek dönemli 14 yıl süreyle atanmaktadır.

Başlangıçta Fed, yasama organı Kongre (Senato ve Temsilciler Meclisi) arasındaki ilişki, bilgilendirme düzeyinde biçimsel olmuş, izlenen politika tartışılmamıştır. Enflasyonun hızlanması, işsizliğin artması üzerine, 1970’li yılların başlarından itibaren Kongre’nin para politikasına dikkati artmış, Fed’e de faaliyetlerine ilişkin hesap verme zorunluluğunu getirmiştir. Kongre, Fed’den izleyen yıla ilişkin para ve kredi büyüklük hedeflerini, istihdam ve büyümeye yönelik planlarını açıklamasını talep etmektedir. Fed, para politikası konusunda yasama organını bilgilendirme, bazı konularda onayını almak gereğini duymakta, Kongre’nin verdiği yetki çerçevesinde düzenleyici yönetmelikler (regulation) çıkarmaktadır. 2010 yılında kabul edilen Dodd - Frank Wall Street Reform and Consumer Protection Act yasasıyla Fed’e, varlık alım programı, şirket kurtarma operasyonu çerçevesinde menkul değerlerini aldığı, kredilendirdiği kurumları açıklamak yükümlülüğünü getirmiştir. Yasama organının Fed üzerinde denetleme ve yönlendirme etkisi giderek artmaktadır.

AVRUPA MERKEZ BANKASI’NIN EN ETKİLİ HESAP VERME MERCİİ AVRUPA PARLAMENTOSU’DUR (AP)

- ECB, hesap verme bağlamında, Avrupa Parlamentosu’na, AB Konseyi ve Komisyonu’na geçmiş dönem faaliyetleri, izlediği para politikasına ilişkin yıllık rapor sunmakla yükümlüdür.

- ECB Guvernörü, AP’ye, salt çoğunluğunun bulunduğu özel oturumunda, yıllık faaliyet raporunu sunmaktadır. AP, Guvernörün sunumu sonrası, ECB’nin faaliyetini, izlediği politikayı değerlendirmek üzere genel görüşme açmaktadır.

- ECB Guvernörü ve Yönetim Kurulu üyeleri AP’nin çağrısı ya da kendi inisiyatifleriyle AP’nin yetkili komitelerine bilgi vermektedirler. Guvernör, yılda dört kez, AP’nin ECB ilişkilerinden de sorumlu Ekonomik ve Parasal İlişkiler Komisyonu’nca sorgulanmaktadır. Bankanın yıllık raporunun, AP’nin özel oturumunda sunumu öncesi, bankanın as başkanı bilgi vermek üzere Komite’ye davet edilmektedir. Komite, gerekli gördüğünde ECB’nin faaliyetleri hakkında bilgi almak üzere yönetim kurulunun diğer üyelerini de davet ederek sorgulamaktadır. Komite-ECB toplantıları kamuya açık olduğu gibi, toplantı tutanakları da aynen yayımlanarak kamuoyu bilgilendirilmektedir.

Ülkemizde güçlendirilmiş parlamenter sistem oluşturulurken Merkez Bankası’nın bağımsızlığını, denetim etkinliğini artırıcı düzenleme yapılabilir.

- Merkez Bankası’nın, siyasal baskılara, sık yasal değişikliklere karşı korumak amacıyla anayasal kurum olarak oluşturulması;

- Bankanın üst düzeyine yapılacak atamalarda TBBM’nin ön onayının alınması;

- Üst düzey yönetici atamalarında görev sürelerinin, tek dönemli olarak uzun süreli belirlenmesi;

- Yönetim kurulu (idare meclisi, banka meclisi) üyeleri seçiminin dönüşümlü olması, tüm üyelerin eşanlı değiştirilmemesi;

- Üst düzey yöneticilerin görevden alınmalarının; fiziki, mental olarak görev yapamayacaklarına ilişkin rapor alınması, yüz kızartıcı, devletin güvenliğine karşı suç işleme konusunda ciddi kanıtların bulunması, aleyhe icra takibi yapılması gibi belli koşullara bağlanması;

- Bankanın hesap verme mercinin TBMM olması, ilgili kurul, komite tarafından banka yöneticilerinin bilgi vermek üzere periyodik olarak davet edilmesi, sorgulanması yapılacak düzenlemede göz önünde tutulmalıdır.

Öykünme, görüntü vermek değil de etkin çalışan, yasal, kurumsal, işlevsel, finansal, örgütsel bağımsızlığı olan MB amaçlanıyorsa, yasal düzenleme yanı sıra, üst düzey yönetici olarak atanacak kişilerde eğitim, bilgi, deneyim, ilkeli, tutarlı davranış, kamuya güven verme gibi kişisel nitelikler de aranmalıdır.