“1921 Anayasası” dediğimiz 20 Ocak 1921 tarihli Teşkilâtı Esasiye Kanunu, tam bir anayasa değildi. 1921 Anayasası ile birlikte “1876 Anayasası” dediğimiz çok milletli, çok hukuklu ve muhtar eyaletli Kanuni Esasi de yürürlükteydi. 1876 Anayasası ancak 1924 Anayasası’nın 104. maddesiyle yürürlükten kaldırılmıştır.

•    1921 Anayasası’nın 10. maddesine göre Türkiye, coğrafi durumuna göre vilayetlere, vilayetler kazalara, kazalar da nahiyelere ayrılmıştır, siyasi bir ayrım yoktur.

•    11. maddede, vilayetlerin “dış ve iç siyaset, şeri, adli ve askeri konular, uluslar-arası iktisadi ilişki ve hükümetin genel yükümlülükleri ile birden fazla vilayeti kapsayan hususlarda yetkilerinin olmadığı, çıkarılacak kanunlar gereğince ve belli konularda yetkili oldukları” hükmü getirilmiştir. Dolayısıyla vilayetler kanunlar çerçevesinde kendilerine tanınan yetkileri kullanabilecektir, vilayetlere herhangi bir egemenlik devri veya TBMM’nin yetkilerinde herhangi bir sınırlama söz konusu değildir. Nitekim 3. maddeye göre Türkiye Devleti, Büyük Millet Meclisi tarafından yönetilir. 2. maddeye göre milletin yegâne ve hakiki mümessili Büyük Millet Meclisi’dir. Böylece Osmanlı’daki ikili parlamento sistemi de kaldırılmış olmaktadır.

•    Nahiye (köy-kasaba) ile ilgili 16. vd. maddeler, 1876 Anayasası’nın 108. maddesine uygun düzenlemelerdir. 15. maddede ise kazaların TBMM tarafından atanan kaymakam tarafından yönetilmesi kabul edilmiştir. Böylece 1876 Anayasası’nda yer alan “her kazada her milletin bir cemaat meclisi bulunması” şeklindeki ayrımcı hüküm kaldırılmış olmaktadır.

ÖZERKLİK DEĞİL, ‘VATANIN BÜTÜNLÜĞÜ’

Kısacası, 1921 Anayasası’nda idarenin bütünlüğü sağlanmaya çalışılmıştır. Atatürk, ulusal sınırlarımız içinde yaşayan herkese aynı hukukun uygulanacağına ilişkin olarak 24 Nisan 1920 tarihli TBMM konuşmasında şöyle diyordu:
“Erzurum Kongresi milli hududumuz içerisinde yaşayan Müslüman olmayan unsurları da göz önüne almıştır. (...) Kongrenin ortaya koyduğu eser, Müslüman olmayan unsurlara Müslüman olanlara verilmiş olan hakları vermekten ibaret olacaktır. Bundan daha doğal bir kural bulamam. Bununla aynı hudut içinde yaşayan insanlara aynı kanuni haklar verilmiş oluyordu.”

Yüzyıllardır süren “Müslüman-gayrimüslim” ayrımı bile kaldırılırken 1921’de ırk veya etnik köken ayrımı getirildiği ileri sürülemez. Amasya Genelgesi’nden itibaren sürekli olarak “vatanın tamamiyeti” denilirken 1921’de vatanın özerk bölgelere ayrılmasının kabul edildiği iddia edilemez. 1921 Anayasası ile ilgili bu tarz iddialar tarihsel ve hukuksal gerçeklere aykırıdır. 1921’de bütünlükçü/ merkeziyetçi bir devlet yapısı hedeflenmiştir.

Atatürk’ün önderliğinde ve Misakımilli (Ulusal Yemin) doğrultusunda yapılan 1921 Anayasası ile “yeni ve milli bir Türk Devleti kurulmuştur.” Bu durum, 1. Meclis’in aldığı Saltanatın Kaldırılmasına Dair Karar’da açıkça anlatılmıştır.

1921 Anayasası’nda Büyük Millet Meclisi tabiri olsa da TBMM’nin adı 23 Nisan 1920’den bu yana Türkiye Büyük Millet Meclisi’dir. (1 No’lu ve 23 Nisan 1920 tarihli Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Suret-i Teşekkülü Hakkında Heyet-i Umumiye Kararı.)

TUTANAKLAR ORTADAN KALDIRILDI

1921 Anayasası’nın 1. maddesi ise şöyledir: “Hâkimiyet bila kaydü şart milletindir. İdare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmesi esasına müstenittir.” Bundan sonra yapılan diğer her türlü hukuksal düzenleme bu madde doğrultusunda yapılmıştır.

Atatürk dönemine ilişkin tüm belgeler açıktır. Nutuk’un 3. cildi sadece belgelerden oluşur. 2011-2013 Anayasa Uzlaşma Komisyonu tutanakları ise TBMM internet sitesinden kaldırılmıştır.      

AV. GÜLSEREN AYTAŞ

KAYNAKLAR:

-     Hukuksal metinler: Türk Anayasa Metinleri, Prof. Dr. Suna Kili, Prof. Dr. Şeref Gözübüyük, T. İş Bankası Yay., 2006.

-     Cemaat Nizamnameleri ile her “millet” için genel meclisler ve eyaletlerde bölgesel meclisler kurulması: Prof. Dr. Gülnihal Bozkurt, Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu, TTK, 2. Baskı, 1996, s. 170 vd.

-     Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I-III, Atatürk Araştırma Merkezi, 2006, s. 30, 31.

-     Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk III Vesikalar, Türk Devrim Tarihi Enstitüsü, Milli Eğitim Basımevi, 13. Basılış, İstanbul, 1972, Vesika 26 ve 130.

-     Gülseren S. Aytaş, Yeni Türkiye Anayasası, Yeni Irak Anayasası ve Fransız Anayasası, İstanbul Barosu Dergisi, Ocak-Şubat 2012, Cilt 86, sayı:2012/1 s.232-261.