Merkez bankası rezervi, ülkenin kredi değerliliğini, kredibilitesini, güvenirliği, kuru etkilediğinden, özellikle ulusal parası tam konvertibıl olmayan ülkelerde önem taşır.
Merkez bankaları, bankalardan, Hazine’nin mali ajanı olduklarından kamu kesiminden gelebilecek dış ödeme tepkilerini karşılayabilmek, gerektiğinde kambiyo piyasalarına müdahale etmek, para politikasını destekleme amacıyla rezerv, dış ödeme araçları bulundururlar.
Rezervin boyutu, yeterliliği ülkeler arasında farklılık gösterir. Parası rezerv para niteliği taşıyan ülkelerin merkez bankaları bilançolarında dış varlıkların payı çok düşük olduğu halde, gelişmekte olan ülkelerin merkez bankalarının bilançolarının aktifinin önemli bölümü dış varlıklardan oluşur.
Gelişmekte olan ülkelerde rezervin yeterliliği incelenirken; (1) cari işlemler açığının boyutu, (2) bankacılık sisteminin döviz pozisyonu, (3) reel kesimin döviz pozisyon açığı, (4) ülkenin dış borç tutarı, (5) kamu kesiminin dış borç servisi (YP anapara ve faiz ödemeleri), (6) dış şok beklentileri, (7) uluslararası finansal piyasalardan kaynak sağlama olanağı gibi etkenler genellikle dikkate alınır. Rezerv yeterliliği incelenirken, koşullu dış yükümlülükler, özellikle Hazine garantili dış borçlar, yükümlülükler dikkate alınmalıdır.
Merkez bankasının rezervi, dış yükümlülüklerin zamanında yerine getirilmesini sağlayacak, spekülatif atakları önleyecek, dış şoklara karşı tampon işlevi görecek, kurda istikrarı koruyacak boyutta olmalıdır.
Rezervin yeterliliği konusunda, genel kabul görmüş nicel ölçülebilir ölçütler olmamakla beraber aşağıda açıklanan göstergelerden, oranlardan yararlanabilir.
• Net Döviz Rezervi / Cari İşlemler Açığı
Merkez bankasının net döviz rezervinin, yıllık cari işlemler açığının en az iki katı olması yeterli görülebilir.
Brüt Döviz Rezervi / Finansal Kurumlar, Reel Sektör Konsolide Döviz Pozisyon Açığı
Finansal kurumların YP varlıklarının önemli bölümünü, reel sektöre açtıkları döviz kredileri oluşturur. Mal ve hizmet üreten reel sektörün de YP yükümlülüklerinin büyük bölümü yurtiçi bankalara karşıdır.
Brüt rezervin; reel sektörün net döviz pozisyon açığı ile bankaların döviz pozisyonu konsolide tutarından fazla olması halinde, ülkenin dış yükümlülükleri zamanında yerine getirebilme gücü yeterli olabilir.
• Brüt Döviz Rezervi / Ülkenin Kısa Süreli Dış Borçları
Brüt döviz rezerv, ülkenin, bankacılık, reel sektör, kamu kesimi kısa süreli dış borçları (bir yıldan kısa) toplamından fazla olmalıdır.
• Net Döviz Rezervi / Aylık Ortalama İthalat
Oran, ülkenin gereksinim duyduğu dışalımın, dış kaynağa ihtiyaç duyulmaksızın ne süreyle sağlanabileceğini göstermesi açısından önemlidir. Dışalımı, enerji, sermaye ve ara malları gibi stratejik ürünlerinden oluşan ülkeler açısından daha da önemlidir. Stratejik ihtiyaçların karşılanamaması, iktisadi yaşamda durağanlaşmaya, milli gelirde düşüşe yol açar. Net rezervin en az üç aylık ithalatı karşılaması yeterlilik olabilir.
• Brüt Döviz Rezervi / Yıllık Cari Döviz Gideri
Brüt döviz rezervi ile yıllık döviz giderleri (ithalat+hizmet giderleri) oranlanarak, yıllık cari döviz giderlerini ne ölçüde karşıladığını saptamak da bir yeterlilik ölçüsüdür. Bu bağlamda brüt rezervin, cari döviz giderlerinin en az 1/3’ünü karşılaması yeterli görülebilir.
Yeterlilik oranları, göstergeleri değerlendirirken, geçmiş dönem değerleriyle, benzer ülkelerin göstergeleriyle, kredi değerleme kurumlarının ölçütleriyle karşılaştırmalar yapılabilir. Nicel ölçütler yanı sıra uluslararası finansal piyasalardaki gelişmeler, ihraç ve ithal mallarının fiyat ve gelir esneklikleri, spekülatif hareketlerin yönü, bölgesel siyasal riskler, gizli ve açık dış ticaret ambargoları gibi etkenler de göz önünde tutulmalıdır.
Sözü edilen ölçütler, deneme, öneri niteliğindedir. Merkez bankalarının günümüzdeki işlevlerinden biri de istatistiki veri toplamak, derlemek, değerlendirmek, yayımlamaktır. Merkez bankalarının elinde geniş veritabanı bulunmaktadır. Veriler, bankanın uzmanları, analistleri tarafından değerlendirilerek daha anlamlı ölçütler geliştirebilir.
Merkez bankaları, şeffaf, hesap verme sorumluluğu ile kamuyu aydınlattıkları, doğru bilgi verdikleri sürece, itibar, güvenirlilik kazanırlar. Merkez bankalarına güven, sözle yönlendirme aracının etkenliğini, para politikasının başarı olasılığını da artırır.