Bir ülkede yerleşikler, yurtdışı yerleşiklerle mal, hizmet alım satımı; borç alma verme, yatırım yapma gibi ekonomik ilişkilerde bulunmakta, ekonomik işlemler yapmaktadırlar. Belli bir dönemde dış âlemle yapılan ekonomik işlemler, ödemeler dengesi ya da bilançosu başlığı altında toplanmakta, tasnifli bir şekilde gösterilmektedir.
Uluslararası ekonomik işlemler, milli gelirle ilişkisi ve işlevine göre ödemeler dengesinde; cari işlemler, sermaye, finans hesapları, uluslararası rezerv hareketleri olarak dört ana gruba ayrılmaktadır.
Ödemeler hesabı teknik anlamda bilanço olmamakla beraber, dengede olduğunu ifade için bu terim kullanılmaktadır. Dış âleme ödemeler, dış âlemden tahsilat, sonuçta eşitlenmekte, dengelenmektedir. Eşitliği, dengeyi sağlayan rezerv hareketleridir. Cari, sermaye, finans hesapları fazlası olan ülkenin uluslararası rezervi, altın, döviz mevcudu artmakta (-) işaretle; buna karşı cari, sermaye, finans hesapları toplamında açık veren ülke rezerv kaybına uğramakta, resmi altın ve döviz varlığı azalmakta, tabloda (+) işaretle yer almaktadır.
Dış âlemle olan ilişkilerin, işlemlerin hesabında muhasebe kesinliği olmadığından, çoğu kalem tahmini olarak tablolarda yer almakta; istatiksel hataları, yanlışları gidermek, varsa kayıt dışı işlemleri de kapsamak üzere “Net Hata ve Noksan” kalemiyle de hesaben denge sağlanmaktadır.
Tabloda cari işlemler hesabı, dış âlemle mal-hizmet, alım-satım hareketlerini kapsar. Cari işlemler, mal hareketleri, ihracat-ithalat, hizmet alım satımı (görünmeyenler) olarak iki alt gruba ayrılır. Ayrıca dış ülkelerle fiziki mal ve hizmet hareketi doğurmamakla beraber milli gelir hesabı ile ilişkili işlemler de örneğin yurtdışında çalışanların havaleleri (işçi dövizleri) cari transfer başlığı altında cari işlemler hesabında yer alır.
Hizmetler, turizm, müteahhitlik, bankacılık, sigortacılık, serbest meslek, taşıma hizmetlerini, patent, lisans, ticari markalar, işletme hakkı gibi sınai hakların; telif, yayın, bilgisayar yazılımı gibi fikri mülkiyet kapsamına giren hakların devir ve kiralanmasını, kâr payı, faiz transferlerini kapsamaktadır. Hizmet gelir ve giderlerinin, belgelere dayanılarak hesaplanması hemen hemen olanaksız olduğundan, tabloda, varsayımlara dayanan tahmini tutarları ile gösterilirler.
Sermaye hesabı, finans hesabı ayrımı yapıldıktan sonra, vazgeçilen alacaklar, bağış ve yardımlar, yurda kesin dönüş yapan vatandaşların, göçmenlerin, beraberinde getirdikleri fiziki varlıkları (bedelsiz ithalatı), patent, marka, telif hakları gibi sınai ve fikri hakların el değiştirmesini kapsamakta, günümüzde önemli tutarlara ulaşmamaktadır.
Finans hesabı; doğrudan sermaye yatırımlarını, menkul kıymet (portföy) yatırımlarını, yurtdışından borç alma ve yurtdışına borç ana para ödemelerini kapsamaktadır.
Ülke cari işlemler fazlası verdiğinde, dış dengenin sağlanması için yurtdışına yatırım yapılması, ülkeden sermaye çıkışı olması, net borç ödenmesi ve/veya uluslararası rezerv varlıklarını artması gerekir.
Mevcut verilere göre kaynak kullanım dengesi, eşitlik sağlanamıyorsa, “Net Hata ve Noksan” kalemiyle tabloda hesaben denge sağlanır. Net Hata ve Noksan kaleminin boyutu, cari işlemler, sermaye, finans hesaplarının kesin olmadığını, tahmin hatalarının ve/veya kayıt dışı işlemlerin varlığını gösterdiğinden, analizde, yorumda işaretinin eksi ve artı olmasını dikkate almak gerekir.
Sermaye hesabı önemsiz, finans hesabı görece sağlıklı olduğundan, rezerv varlıklarda değişim olmaması halinde, Net Hata ve Noksan Hesabı, cari işlemler dengesini düzeltir.
Cari işlemler fazlası veriliyorsa, işlemlerin ayrıntılı incelenmesi, irdelenmesi gerekir. Cari hesap fazlasının kaynağı, kullanım yeri belirlenmeden sağlıklı değerleme yapılamaz. Fazla, geçici nedenlerden, tahmin hatalarından kaynaklanabilir. Cari transferler, Net Hata ve Noksan kaleminin işareti ve boyutu bu bağlamda ipuçları verir.
Sağlıklı politikalar ve üretebilmek, önlemler alabilmek için dayanılan verilerin sağlıklı olması gerekir. Günümüzde merkez bankalarının önemli bir işlevi de sağlıklı istatiksel veriler üretmektir. Şeffaf olmayan tablolar, irdelenemeyen veriler sadece algı yönetimine hizmet eder; gerçeği yansıtmaz.