İnsan yaşadığı doğal ve toplumsal çevre içinde yoğrularak insan olur.

“Kuşkusuz insan birdenbire insan olmadı... Ama ‘Birdenbire oldu’ diyenler de var; Âdem’in şıp diye yaratıldığını, Havva’nın erkeğinin kaburgasından türetildiğini ileri sürenleri kendi hallerine bırakırsak, biliyoruz ki insanın insanlaşması bugün bile noktalanmadı...” diyor İlhan Selçuk (Cumhuriyet, 10 Mart 2006).

Bir toplumsal dönüştürme ülküsü olarak Aydınlanma, yüz yıllardır sürdürülen insanlaşma arayışının gereği olarak 17. ve 18. yüzyıllarda hümanizma, Rönesans, Reform’a dayanarak ulaşılan en önemli kazanımlardandır.

Boynundaki boyunduruğu atan insanın özgür düşünceyi çevresine yayması olan Aydınlanma, emeğin, özellikle de kadının özgürleşmesi arayışında bir doruk noktasıdır.

YURDUMUZDA AYDINLANMA

Bir toplumun karanlığı ardında bırakıp ışığa yönelmesi olan, aklı önyargılardan kurtararak insanı özneleştiren, insanlığa yeni bir dünyanın kapısını açan ve ne yazık ki tamamlanamamış bir tasarım olan Aydınlanmanın yurdumuzdaki öncüsü Tevfik Fikret, “Sabah Olursa” adlı şiirinde şöyle diyor:

“Aydınlanma... İşte günümüzün ruhu, özlemi bu:/ Silin bulutları, silkeleyin o korkuların gölgelerini,/ koşun ışıkların içinden o kutlu kurtuluşa./ Umudumuz bu; ölürsek de biz, yaşar mutlaka/ yurt sizinle şu zindan karanlığından uzak!” 

Atatürk, Osmanlı İmparatorluğu’nun Aydınlanma trenini kaçırdığının bilincindeydi.

Anadolu’ya Aydınlanmayı devrimleriyle getirdi:

Saltanat ve halifeliğin kaldırılması, medreselerin kapatılması, bilimsel ve laik eğitime geçilmesi, hukuk sisteminin din kurallarından arındırılması, kadınların erkeklerle eşit haklara kavuşturulması, laiklik ilkesinin anayasa maddesi olması, siyasete Cumhuriyetçi, halkçı, devletçi, laik, ulusçu, devrimci ilkelerin girmesi...

TÜRK AYDINLANMASINI ANLATMAK

Türk Aydınlanması konusunda yazılan onlarca kitaptan ancak birkaçını anımsatacağım:

Macit Gökberk’in Aydınlanma Felsefesi Devrimler ve Atatürk (Kırmızı Kedi) adlı kitabında, Atatürk Devrimlerinin temeli olan Aydınlanmacı felsefeyi ve Osmanlı’dan Cumhuriyete düşünce tarihini okuyoruz.

Özdemir İnce, Türk Aydınlanması ve Laiklik (Sia Kitap) adlı kitabında, Tanzimat’tan Cumhuriyet Devrimlerine Aydınlanma mücadelesinin siyasal ve ideolojik temellerini inceliyor.

Atatürk ve Aydınlanma-Düşünsel Temelleri ve Gelişimi (Yakın Kitabevi) adlı kitabında Doç. Dr. Kemal Arı, içinde yetiştiği kaderci, statükocu Doğu toplumunda düşünceler üreten, gelişmeye açık Batı toplumunun çağdaşlaşma sürecini ve onun akılcı yöntemlerini kullanarak Aydınlanma Devrimlerini başlatan önderimizi anlatıyor.

Server Tanilli’nin Türkiye’de Aydınlanma Hareketi (Adam), Taner Timur’un, Türk Devrimi ve Sonrası (İmge Kitabevi), Şerafettin Turan’ın Türk Devrim Tarihi (Bilgi Yayınevi), Nur Serter’in Işığı Kim Söndürdü?/ Türk Aydınlanması (Kırmızı Kedi) ve Onur Bilge Kula’nın Türkiye’de Aydınlanma ve Atatürk Devrimleri (Tekin) adlı kitapları da Aydınlanmamıza ışık tutuyor.

A. M. Celal Şengör ise 1940’lardaki Aydınlanma atılımımızı anlatıyor: Hasan Ali Yücel ve Türk Aydınlanması (İş Bankası Kültür Yayınları).