Muhasebe jargonunda yerleşmiş terim “bilanço makyajı”, “vitrin süsleme” (window dressing) de deniliyor. Rakamlarla, olaylar, durum, sonuçlar, olduğundan farklı gösteriliyor. Makyaj, çoğu kez güzelleştirme yönünde oluyor ama çirkinleştirici, tiksindirici makyaj da yapılıyor. Başarılı gözükmek, firmanın değerini yükseltmek, kârdan bonus pay almak, kredi değerliliğini artırmak için genelde makyaj güzelleştirme yönünde yapılıyor. Vergi, ortaklar aracı uyuşmazlık, yüksek ücret taleplerini ödemek, kâr payını azaltmak, firmayı satın almalarda hedef olmaktan çıkarmak gibi güdülerle makyaj çirkinleştirici yönde de olabiliyor.

Yüksek stok değerleme, tahsili gecikmiş alacaklar için karşılık ayırmama, yüksek gelir reeskontu yapılması finansman giderlerinin aktifleştirilmesi, portföydeki hisse senetlerini yüksek değerleme genelde aktif olduğundan büyük; döviz borçlarını düşük kurda değerlendirme, düşük gider reeskontu, pasifi olduğundan düşük gösterme, firmanın öz varlığını, kârını yüksek göstermenin bilinen yöntemleri. Uzmanların bildiği, uyguladığı daha ince yöntemler de mevcut. Yılsonu döviz kuru hisse senetleri fiyatları, borsa endeksinde dikkatli olmak gerekir.

Muhasebe konusunda alaysılamak hayali bir öykü anlatılır. Patron, muhasebeci atayacak, adaylarla görüşme yapıyor. Sorusu gayet basit “İki kere iki kaç eder?” Başlangıçta mülakata giren adayların yekten dört yanıtı patronu tatmin etmiyor. İzleyen aday, patron herhalde basmakalıp, ezbere yanıt istemiyor düşüncesiyle, soruya yanıt için kâğıt üstünde bazı hesaplamalar, çarpmalar bölmeler yapıyor, yanıtta sonuçta aynı: “Dört efendim.” İzleyen uyanık “Dört” yanıtının yetersiz olduğunu kavrayan aday, soruya “Duruma göre üç de eder, beş de eder efendim, siz nasıl uygun görürseniz o olur” yanıtı ile sınavı kazanıyor. Ehliyet, liyakatten çok söz edilir ama çoğu kez iki kere iki üç veya beş eder yanıtı tercih nedenidir.

Kamu atamalarında, istatistiklerinde de aynı tutum gözleniyor. İki kere iki, enflasyon, cari işlemler açığı, politika faizi, işsizlik konularında üç; büyüme, ihracat, istihdam, yatırım konularında beş ediyor. Muhasebe, istatistik borsa verilerine temkinli, ihtiyatlı bakmak gerekir.

İktisatta para aldatması (money illusion), para peçesi (money veil) terimleri var. Para, parasal ifadeler yanıltıcı, gerçeği saklayıcı olabiliyor. Yanılgıya kapılmamak, peçenin ardındaki gerçeği, doğru karar alabilmek için görmek gerekir. Para illüzyonuna yaygın örnekler yaşanıyor.

Kişinin maliki olduğu meskeninin söylenen değerinin artması, kişinin, ailenin gerçek varlığını refahını artırmaz. Kişi, aile fizik olarak aynı yerde; sağladığı net fayda, eskime bakım-onarım giderlerinin artması nedeniyle azalarak yaşar.

Kâr alım-satım arasındaki parasal fiyat farkı değildir. Satış bedeli ile satılan malın varlığın eşdeğeri alınır; üste artı değer kalırsa kârdır. Enflasyon dönemlerinde kâr daha da aldatıcıdır. Küçük firmalar kârlı gözükürler. Satış fiyatı ile yerine yenisi konulamadığında raflar, vitrinler boşalır, stoklar azalır.

Muhasebe dersi de verdiğim bir dönemde kuyumcu bir öğrencim kârı şöyle tanımlamıştı: “Yılsonunda altın mevcudunu tartarım yılbaşına göre artış varsa kârlıyım derim”.

Borsada aynı yanılgı var. Şirketlerin değeri reel bir değişim olmadan şirketin değeri katlanıyor. Borsada sürekli yükselme olmadığından sanal servetler birden azalıyor. Örneğin Elon Musk’ın bir günde 200 milyar USD servet yitirdiği, dünyanın en zengin adamı olmaktan çıktığı açıklanıyor. Sanal servetler siliniyor. Borsada endeksin yükselmesi insanın reel varlığını artırmaz. Spekülatör borsa yükselirken satar, düşerken alır, aradaki fark kâr olur. Amatör ise para var diye yükselirken alır; düşerken paniğe kapılarak satar, zarar eder. Kripto sanal para ayrı bir illüzyondur. Kripto para yöneticileri dolandırıcılıkla suçlanıyor. 

Rakamlara parasal değerlere kapılmadan, peçeyi kaldırıp gerçek yüzü görmek, aldanmamak gerekir.