Cumhuriyetin erken dönemleri, yeni rejimin benimsenerek yapılan devrimlerin toplum tarafından özümsenmesini hedefleyen devlet politikalarına karşın eski düzeni savunan ve özellikle cumhuriyet ve laiklik karşıtı kesimlerin çatıştığı sancılı günlere şahitlik etmiştir.

İSYAN HAREKETİ

23 Aralık 1930 sabahı Manisa’dan Menemen’e gelen Nakşibendi tarikatına mensup dördü silahlı altı kişinin şeriat yanlısı sloganlarla başlattığı ve kendisini “Mehdi” olarak tanıtan Derviş Mehmet’in önderliğinde büyüyen isyan hareketi, haberi alan alay komutanının, yedek subay Kubilay’ı bir manga askerle birlikte görevlendirmesi üzerine ilk müdahaleyle karşılaşmıştır. İsyancıları ikna etmeye çalışan Kubilay, eylemciler tarafından yaralanırken bunu gören askerler ateşle karşılık vermiştir. Ancak müdahale esnasında askerlerin tüfeklerindeki tatbikat mermilerinin öldürücü etkiye sahip olmaması isyancıların lideri Derviş Mehmet’in “Bana kurşun işlemiyor” algısına kapılmasına neden olmuştur. Galeyana gelen isyancılar yaralı halde bir camiye sığınan Kubilay’ı yakalayıp başını bedeninden ayırarak katletmiştir. Kubilay’ın kesik başını camiden aldıkları yeşil bayrağın sopasına dikmeye çalışan isyancılar, olay yerine intikal eden Bekçi Hasan ve Bekçi Şevki’yi de öldürmüştür. 

ATATÜRK’ÜN TEPKİSİ

Haberin Ankara’ya ulaşması üzerine Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk; “Bu ne haldir, mürteciler hükümet meydanında ordunun subayını din adına boğazlayabiliyorlar. Binlerce Menemenliden kimse çıkıp mani olmuyor, bilakis tekbirlerle teşvik ediyorlar. Yunan idaresi altındayken bu hainler neredeydiler? Onların namusunu ve dinini kurtaran ordunun bir subayına reva gördükleri bu saldırının cezasını yalnız hain katiller değil, hepsi en ağır şekilde çekmelidir. Bu Cumhuriyeti ve bizim başımızı kesmektir” cümleleri eşliğinde daha önce görülmemiş bir öfkeyle “Menemen’i yakın!” emrini vermiştir. Bunun üzerine olay yerine ulaşan takviye birliklerin “Teslim ol!” çağrısına uymayan isyancılarla askerler arasında yaşanan çatışmada isyancıların bazıları hayatını kaybederken kaçmaya çalışan elebaşları ve eylemciler tutuklanıp Divan-ı Harp’te yargılanarak idam cezasına çarptırılmıştır.

DEVRİM ZİHNİYETİ

93 yıl önce yaşanan Menemen olayı, yalnızca irticai bir mesele değil; bağımsızlığın kazanılmasının ardından tezahür eden devrim sürecinde ortaya konan mücadelenin hangi zihniyet karşısında verildiğinin en somut kanıtlarından biri olmuştur. 

Menemen olayı, Atatürk’ün de belirttiği gibi; şehit Kubilay’ın şahsında vücut bulan bir sembolize ile Cumhuriyetin başını kesmek isteyenlerin bir kalkışması olmuştur. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası başarısızlığının ardından rejim ve devrim karşıtlarının sebep olduğu olumsuz gelişmeler nedeniyle Serbest Cumhuriyet Fırkası ile ikinci çok partili yaşam denemesinin de düş kırıklığına uğradığı günlerin akabinde yaşanan Menemen olayı, yeni rejimi koruma refleksiyle 16 yıl boyunca başka bir muhalefet partisinin kurulmasına imkân tanımadığı gibi Türk demokrasisinin gelişimindeki en önemli siyasi patinajlardan birini teşkil etmiştir.

DR. TUNAY ŞENDAL