İş Bankası 100. kuruluş yıldönümünü 26 Ağustos’ta, Cumhuriyet gazetesi de 3 buçuk ay önce 7 Mayıs 2024’te kutladı. Cumhuriyetimizin bu iki önemli kurumu Atatürk tarafından kurulmuştur. Atatürk ve İş Bankası üzerine gerçekleri ortaya koymakta yarar var. Öncelikle, İş Bankası’nın kuruluşunun altyapısını özetle verelim.

ALTYAPI

Kuvayı Milliye ordusu İzmir’e girdi ve 9 Eylül 1922’de Milli Mücadele zaferle sonuçlandı. Olaylar hızla gelişiyordu. 9 Eylül’den yalnızca 50 gün sonra 1 Kasım 1922’de saltanat kaldırıldı ve tarihin derinliklerine gönderildi. 

Lozan Barış Konferansı, 10 Kasım 1922’de başladı ve görüşmeler 4 Şubat 1923 tarihinde kesildi. Atatürk ülkenin genel ekonomik durumunun görüşülmesi amacıyla 17 Şubat 1923’te “Türkiye İktisat Kongresi”ni İzmir’de topladı. Bu kongrenin temel amaçlarından birisi de Batı dünyasını etkilemekti. 

EKONOMİ BİRİNCİ DERECEDE ÖNEMLİ

17 Şubat 1923’te toplanan kongrenin açılış konuşmasında Atatürk şöyle diyordu:

“...Yeni Türkiye’mizi layık olduğu düzeye eriştirebilmek için mutlaka ekonomimize birinci derecede önem vermek zorundayız. Çünkü zamanımız tamamen bir ekonomi devresinden başka bir şey değildir. ...Kılıç ile zaferler kazananlar sapanla zaferler kazananlara mağlup olmaya ve netice olarak yerlerini onlara terk etmeye mecburdur ...Siyasi, askeri zaferler ne kadar büyük olursa olsunlar, ekonomik zaferlerle taçlandırılamazlarsa meydana gelen zaferler devamlı olamaz, az zamanda söner. ...Ekonomi demek her şey demektir, yaşamak için, mutlu olmak için, insan varlığı için ne lazımsa onların hepsi demektir. Ziraat demektir, ticaret demektir, çalışma demektir, her şey demektir.”

Atatürk konuşmasında ayrıca, “ülkenin milli modern bir müesseseye, bir bankaya olan gereksinmesini” de dile getirmiştir. 

İzmir İktisat Kongresi’nden sekiz ay sonra, 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet ilan edildi. Cumhuriyetin ilanından dört ay sonra da 3 Mart 1924’te üç büyük devrim gerçekleşti:

1. Hilafet kurumu kaldırıldı.

2. Öğretim Birliği sağlandı. Mahalle mektepleri kaldırıldı.

3. Şeriye ve Evkaf Vekâleti kaldırıldı.

7 Mayıs 1924’te Atatürk’ün önerisiyle kurulan Cumhuriyet gazetesi Yunus Nadi’nin yönetiminde yayına başladı.

6 AĞUSTOS 1924 TOPLANTISI

Bu gelişmeler sürerken 6 Ağustos 1924’te Atatürk, Başbakan İsmet İnönü ve Celal Bayar ile Çankaya’da önemli bir toplantı yaptı. Bu toplantıda ekonomik durum görüşüldü. Bu toplantıda İş Bankası’nın kurulması kararlaştırıldı ve gecikmeden 20 gün sonra 26 Ağustos’ta İş Bankası kuruldu.

ÖYKÜ

Yukarıda verilen tarihler resmi tarihlerdir. Bir de işin “hikâyesi” vardır. Atatürk’ün eşi Latife Hanım’ın babası Muammer Uşaklıgil, İzmir’de çalışan bir işadamıydı. Atatürk’le sohbetlerinde iş dünyasına örnek olacak bir ihracat-ithalat şirketi kurulması gerektiğini anlatmıştı.

Bu öneriyi olumlu bulan Mustafa Kemal, Muammer Bey’in konuyu İktisat Bakanı Celal Bey’e anlatmasını istedi.

Celal Bayar’ın önerisiyle bir ithalat-ihracat şirketi yerine bir banka kuruluşu üzerinde birleşildi. Bayar daha önce Deutsche Orient Bank’ta çalışmıştı.

Bankanın sadece kredi bankası değil, sanayiye de hizmet edecek bir nitelikte olması kararlaştırıldı. 

ATATÜRK’ÜN HİSSESİ

Bankanın sermayesi ilk aşamada 1 milyon lira olarak saptandı. Bunun 250 bin lirası yani Ticaret Yasası’na göre ödenmesi zorunlu olan 1/4 oranındaki bölüm Atatürk tarafından karşılandı. Söz konusu paranın kaynağı hakkında çok çeşitli yorumlar yapılmaktadır.

Ancak Bayar, Atatürk’ün kendisine “Git, Osmanlı Bankası’ndan 250 bin lirayı al, işe başla!” dediğini anlatmaktadır. Milli Mücadele yıllarında, Hindistan ve Afganistan’daki Müslümanlardan, ayrıca İsviçre’den, hatta ABD’deki Türk vatandaşlarından yardım için gönderilen paralar, TBMM Hükümet Başkanı Mustafa Kemal Atatürk tarafından teslim alınmış ve Ankara’da bir ulusal banka olmadığı için Osmanlı Bankası’nda açılan bir hesaba yatırılmıştı. 

Dönemin Milli Savunma Bakanı Kâzım Özalp’ın açıkladığına göre, Büyük Taarruz öncesinde bu paranın 600 bin lirası ordu ihtiyaçlarının karşılanması için bakanlık emrine verilmişti. Ayrıca Yunanların evlerini yaktığı köylülere dağıtılmak üzere de Atatürk tarafından Batı Cephesi Komutanlığı’na 110 bin lira gönderilmişti. Savaş bittiğinde harcamalardan arta kalan para Osmanlı Bankası’ndaki hesapta duruyordu. İş Bankası’na sermaye olarak verilen Atatürk’ün İş Bankası’ndaki bu 250 bin liralık hesabından ve onun yıllık faizlerinden hiç harcama yapılmamış, gelen yeni “nema”larla paylar satın alınmıştır. (Cumhuriyet, 26 Şubat 1984)

Atatürk, bankada ilk gün 2 numaralı bir hesap daha açtırarak oraya da 207 bin 400 lira yatırmıştır. Böylece bankanın kuruluş ve çalışmasındaki katkısı 457 bin 400 lirayı bulmuştur. Kişisel harcamalarını da sürekli olarak bu 2 numaralı hesaptan yapmıştır. 

İş Bankası için hazırlanan ana statü, Bakanlar Kurulu’nca 20 Ağustos 1924’te onaylanmıştı. Girişim şöyle özetleniyordu: “Bir milyon sermaye ile banka muameleleriyle uğraşmak üzere Türkiye İş Bankası adı altında Gaziantep milletvekili Kılıç Ali Bey, İzmir milletvekili Celal Bey ve arkadaşları tarafından kurulmasına girişilen şirket” diye belirtilmişti. Gerçekte kurucular listesinde, aralarında Uşşakizade Muammer Bey ile Bursa’dan İnegölzade Refet, Mora Yenişehirli Ethem Hasan, Sivas Belediye Başkanı Rıza gibi işadamlarının da bulunduğu 47 kişi yer almıştı. Bunlar 471 bin 420 liralık pay sahibi olarak her biri 7 bin 142 lira ödeyeceklerdi.

24 AĞUSTOS 1924

Türkiye İş Bankası bu hazırlıklardan sonra Büyük Zafer’in yıldönümü olan 26 Ağustos 1924’te resmen kuruldu. Celal Bayar bankanın genel müdürlüğüne getirildi. Dokuz kişilik yönetim kurulu da çoğu Atatürk’ün yakını olan milletvekillerinden oluşturulmuştu. Mahmut Soydan (Siirt milletvekili), İhsan Eryavuz (Cebel-i Bereket milletvekili), Dr. Fikret Konuralp (Ertuğrul milletvekili), Kılıç Ali (Gaziantep milletvekili), Fuat Bulca (Rize milletvekili), Rasim Başara (Sivas milletvekili), Rahmi Köken (İzmir milletvekili), Şakir Kınacı (Ankara milletvekili, Ankara Ticaret Odası başkanı) ve Salih Bozok (Yozgat milletvekili) bunlar arasındaydı. Çalışmalara ilk TBMM binasında Başbakanlığa ayrılmış olan bir odada başlanmıştı. Atatürk bankaya şu yazıyı göndermişti:

“Bu müesseseyi başarılı kılmanızı temenni ederim. Böylelikle ulusal niteliklerimize bir yenisini ekleyeceksiniz. Çalışmalarınızı dikkat ve hassasiyetle takip edeceğim. Endişe etmeyin. Zekâ, dikkat, dürüstlük (iffet) en büyük etkeninizdir.”

Mustafa Kemal Atatürk İş Bankası’nın Ankara’da yeni yaptırılan genel merkez binasında. (22 Ekim 1929)

Atatürk bir yıl sonra 1 Temmuz 1925’te bankada 5 numaralı bir hesap daha açtırmıştı. 10 bin lira yatırılarak açılan bu hesap 1926’da 2 numaralı hesaba aktarılmış, bu kez de 4 Mükerrer diye yeni bir hesap numarası verilmişti. 1927’de mareşallikten emekli olunca da 649 numaralı “tekadüye” hesabı açılmıştı. Böylece Atatürk’ün kuruculuk dışındaki bankadaki hesaplarının sayısı üçe yükselmişti.

Mustafa Kemal, bankadaki kendi hissesine düşecek geliri, ölümünden önce Cumhuriyet Halk Partisi’nin yönetiminde olarak Dil ve Tarih kurumlarına bağışladı.

CHP bu hisselerden bir “nema”, bir para alamaz; görev sadece sadakatle yöneticiliktir.

EKONOMİK DURUM VE İLK YILLAR

Osmanlı Devleti’nde ekonomi hiçbir zaman birinci gündem maddesi olamamıştır. Cumhuriyetin kuruluşundan sonra ekonomiye önem verildi. Bu durumda, İş Bankası’nın gelişimine bakalım. Kuruluşunda sadece 2 şubesi ve 37 personeli vardı. Bugün yurtiçinde 1042 şubeye, yurtdışında 11 ülkede 22 şubeye ve 20 bin çalışana ulaşmıştır. 1 milyon TL ile kurulan İş Bankası bugün 285 milyar liralık özkaynak düzeyine ulaşmıştır. Bu duruma nasıl gelindi?

İş Bankası kumbarası çocuklara tasarrufu öğretti.

1856 yılında Londra’da Osmanlı Bankası kuruldu. 1863’te Fransız sermayesi de girdi. “Bank-ı Osmani-i Şahane” adını aldı. Bu bankaya imtiyazlar tanındı.

Bu banka, 1881’de kurulan Düyunu Umumiye’nin temsilcisi oldu ve devlet borçlarının aracılığını üstlendi.

Zaferden sonra, 1924 yılında Türkiye’de 17 yabancı banka, 16 yerli banka faaliyette bulunuyordu. Milli bankaların hepsi yerel düzeyde ve şube sayıları üç dördü geçmiyordu. Bu bankalar yöre esnafının kredi ihtiyacını karşılıyordu. Ziraat Bankası 1888’de kurulmuştu ve 320 şubesi vardı, en büyük banka durumundaydı.

BAZI ÖNEMLİ RAKAMLAR

İş Bankası kuruluştan sonra hızlı gelişti. İşte çarpıcı bazı rakamlar:

1. 1930-1950 döneminde yatırılan mevduat 7 milyon TL’den 25 milyon TL’ye yükseldi, yüzde 350 oranında artış sağlandı.

2. 1930-1953 yılları arasında şube sayısı 28’den 130’a yükseldi. 1960’ta şube sayısı 243’e ulaştı.

3. Bankanın ödenmiş sermayesi 5 milyondan 10 milyona, özkaynaklar toplamı 8 milyondan 157 milyona erişti. Katılım yatırımlarına aktarılan sermaye 1945-1955 arası dönemde üç kat artarken 1955-1960 zaman diliminde, sadece beş yılda iki kattan fazla arttı ve 147 milyon lirayı buldu.

4. 1980’de Türkiye’deki toplam mevduatın yüzde 20’si İş Bankası’nda toplandı.

5. 1980’de İş Bankası’nın toplam 134 iştirakinin bilanço değeri 539 milyar liraya yükseldi.

1924 yılında 37 personelle faaliyete başlayan İş Bankası’nın 2023 sonunda personel sayısı 21 bin 167 olmuştur. Şube sayısı 1066’ya ulaşmıştır. 24 milyon 300 bin müşterisi vardır.

İş Bankası aktif hesapta 2.9 trilyon TL ile Türkiye’nin en büyük özel bankası durumundadır. Bankanın halen 154 şirkette ortaklığı vardır. İş Bankası’nın yurtdışında yaptığı hamleler arasında İşbank Almanya (1.7 milyar Avro), İşbank Gürcistan (166 milyon dolar), İşbank Rusya (327 milyon dolar) bulunuyor.

EN BÜYÜK ÖZEL BANKA

Sigortacılık alanında İş Bankası’nın iştiraki Anadolu Sigorta’nın ulaştığı aktif büyüklük 56.4 milyar lira düzeyindedir. İş Leasing’in ise 48.4 milyar liradır. 1929’dan beri faal olan Milli Reasürans’ın ise 73.1 milyar liralık aktif toplamı vardır. İş Faktoring’in aktif büyüklüğü 23.2 milyarken İş GYO’nun 31.2 milyardır. İş Yatırım’ın aktif büyüklüğü 45.7 milyar liradır. İş Portföy’ün yönettiği portföy büyüklüğü ise 338 milyar düzeyindedir. 

CAM SEKTÖRÜ

Bankanın faaliyet alanlarından en önemlisi cam sektörüdür. 1935 yılında kurulan Şişecam, Türk cam sanayisinin kurucu şirketidir. Şişecam, 267.4 milyar liralık aktif büyüklüğe sahiptir. Şirket 2023 yılında toplam satış gelirlerinin yüzde 64’ünü ihracat aracılığıyla elde etti ve 150’yi aşkın ülkeye 814 milyon dolarlık ihracat gerçekleştirdi.

Bugün İş Bankası güçlü ve etkin bir şirketler grubudur. En büyük pay (yüzde 45) Türkiye İş Bankası Mensupları Munzam Sosyal Güvenlik Yardım Sandığı Vakfı’na aittir. Bu yapı önemlidir çünkü çalışanlar İş Bankası’nda yüzde 45 hisseye sahiptir. Bu da tüm dünyada nadir bir modeldir.

KÜLTÜREL FAALİYETLER

İş Bankası’nın bankacılık dışında kültürel faaliyetlere de girmiştir. Banka sosyal sorumluluk projelerine öncelik tanımaktadır.

• Bunların başında İş Bankası Kültür Yayınları, Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü vardır.
• Banka, Türk ressamlarına ait 2 bini aşkın yapıtıyla zengin bir koleksiyona sahiptir.

İş Bankası Kültür Yayınları, Köy Enstitüleri zamanının ünlü Milli Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel tarafından kurulmuştur. İş Bankası Kültür Yayınları bugüne kadar 16 milyona yakın kitap satarak çok ciddi bir rekor kırmıştır.

100. yıl nedeniyle özel seçkiler yayımlamıştır. İş Bankası kuruluş yüzyılı dolayısıyla Ankara Ulus’ta Atatürk Kütüphanesi’ni, ayrıca İktisadi Bağımsızlık Müzesi’ni kurdu. 

Çağdaş Dünya Edebiyatı Dergisi, İş Sanat Dergisi, 81 ilde 81 orman projesi, karneni göster kitabını al projeleri önemli girişimlerdir. Ayrıca, Hasan Âli Yücel klasikler dizisi, modern klasikler dizisi, çocuk ve gençlik araştırma ve inceleme dizisi projeleri yürürlüktedir. 

İş Bankası; sahne sanatları, plastik sanatları, müzecilik, tarih ve arkeoloji çalışmalarını İş Sanat çatısı altında sürdürmektedir. 

Atatürk’ün kurduğu İş Bankası’nın Türkiye ekonomisine ve Türk toplumunun çağdaşlaşmasına katkıları devam edecektir.

Atatürk’ün kurduğu İş Bankası’nın 100. yılı kutlu olsun.

KAYNAK

Uygur Kocabaşoğlu, İş Bankası Tarihi, 2001.

Utkan Kocatürk, Kaynakçalı Atatürk Günlüğü, İş Bankası, 1992.

Şerafettin Turan, Atatürk, 3. Baskı, Bilgi Yayınevi, 2017.

Cahit Kayra, Cumhuriyet Ekonomisinin Öyküsü, 1. Cilt, Tarihçi Kitabevi, 2013.

Şevket Pamuk, Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi, İş Bankası Kültür Yayınları, 2023.