Cumhuriyetin erken döneminde, konuk yabancı mimarlar ve şehir plancılarıyla sürdürülen kentsel planlama çalışmalarının yanı sıra kırsal bölgeler için de bir çeşit köykent projesi düşünülmüş. Adı, “İdeal Cumhuriyet Köyü Projesi” olan köyün yerleşme planı Prof. Dr. Afet İnan’ın, Türk Tarih Kurumu’nca yayımlanmış olan, “Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Birinci Sanayi Planı 1933 adlı kitabında yer almıştır. Afet İnan kitabın önsözünde bu projeden şöyle söz etmiş: “İdeal Cumhuriyet Köyü planını, doğrudan doğruya bu kitabın konusu ile ilgili olmamakla beraber buraya ekledim. 1937 yılında Trakya Umumi Müfettişi General Kâzım Dirik tarafından bana verilmiş olan bu planı yapan mimarın adı konmamıştır. Ancak üzerinde ‘Her hakkı mahfuzdur’ diye kayıt vardır. Planda 43 kamu kuruluşu yer alıyor. Bir köye gerekli olan her şey düşünülmüştür. O zaman bu planın herhangi bir yerde uygulanmaması büyük bir kayıptır. İdeal Cumhuriyet Köyü planının bugün yeni kurulmakta olan köylerimize uygulanmasını candan dilerim.” Önsözün yazıldığı tarih 31 Ağustos 1971.

KÖY ENSTİTÜLERİNİN ÖNCÜLÜ

Mustafa Kemal’in ileri görüşlülüğü ve bilime saygısıyla daha Cumhuriyetin ilanından sekiz ay önce 17 Şubat 1923’te toplanan ve 16 gün süren İzmir İktisat Kongresi’nde tarım ve eğitime ilişkin olarak alınan bir kararda, “Her bölgede birbirine yakın köyler için, yeteri kadar toprağı olan yatılı birer ilkokul açılması ve ilkokul dersleri yanında, uygulamalı ve teorik, basit tarım derslerinin gösterilmesi” öngörülmüştü. Yine aynı kararlar arasında, “Köylerdeki ilkokulların, kesinlikle beş dönümlük bir bahçesi, tekniğe uygun iki inekli ahır ve kümesi, yeni tarzda bir arılığı ve öğretmenler için iki odalı bir evi olması; toprağın bir kısmı sebze yetiştirilmesine, bir kısmı çiçek ve bir kısmı da fidancılığa ayrılarak, öğretmenlerin kontrolü altında, toprağın öğrenciler tarafından işlenmesi; harcama ve gelirinin köy öğretmenlerine ait olması ve bu yolla çocuklara uygulamalı olarak, çiftçiliğin öğretilmesi ve aydın kişilerin köylere yerleşmelerinin teşviki” yer alıyordu.

Sonraki yıllarda açılacak olan Köy Enstitülerinin bu kararların uzantısı olabileceği ya da en azından bu kararların köy enstitülerinin tohumları niteliğinde olabileceği düşünülebilir. İdeal Cumhuriyet Köyü Projesi ise bu kararların çok ötesinde bir örgütlenme modelidir.

Plan, şemasında, ünlü İngiliz şehir plancısı Sir Ebenezer Howard’ın (1850-1928) 1898 tarihli bahçekent önerisinden esinlenilmiş gibi görünüyor. Dairesel bir yerleşme. Dairenin merkezine yönelen ışınsal yollarla, bunları kesen dairesel yollardan ve daire parçası sektörlerden oluşan bir yerleşme düzeni...

Merkezde bir alan, ortasında bir anıt... Bu alanın çevresinde okul ve uygulama bahçesi, alışveriş alanları, konaklama birimleri, köy konağı ve köy parkı ile çocuk bahçesi bulunuyor. “Radyolu” olacağı vurgulanmış bir köy gazinosu bile var. Ayrıca, konferans salonu, okuma odaları, cami, hamam-etüv, ziraat ve elişleri müzesi ile gençler kulübü ve sağlık birimi bulunuyor. İkinci ve üçüncü kuşakta, yeşillikler içinde evler yer alıyor. Yine üçüncü kuşağın bir bölümünde kolektif fidanlık, pazaryeri ve köy zahire (tahıl) loncası ile geniş bir koruluk içinde spor alanları bulunuyor... 

Görüldüğü gibi, daha 1930’lu yıllarda hazırlanmış olan planda, donanımlı, çağdaş bir köy için her şey düşünülmüş. Bu projenin, plan fikrine inancı bilinen Atatürk’ten sonra rafa kaldırıldığı anlaşılıyor.

Kaynak: 20. Yüzyıl Türkiye Mimarlığı, D.Hasol, s.89-91, YEM Yayın.

DOĞAN HASOL

DR.Y. MÜH. (MİMAR)