Demokratik modern bir toplumda denetim mekanizmasının iki temel unsuru profesyonel bürokrasi ve pazarlardır. Seçilmiş iktidarların görevi de bu denetim mekanizmalarının doğru işlemesi için gerekli önlemleri almaktır. Peki, söz konusu temel denetim mekanizmalarından ne anlamalıyız?

Profesyonel bürokraside ilişkiler kişisel değildir. Yandaşlık, hemşerilik, tanışlık, akrabalık ya da aynı değerleri paylaşmanın yerini akılcılık ve bilim alır. Bürokrasiler vatandaşlara eşit davranır. Yakınlık, hemşerilik, tanışlık gibi kavramlardan yola çıkarak ayrım yapmaz. İnanç ve düşüncelerinden dolayı onları ötelemez. Önemli olan iş için gerekli ehliyet ve donanıma sahip olmalarıdır.

Profesyonel bürokrasiler
Profesyonel bürokrasiler soyut ve kodlanmış, üst düzeyde işlenmiş bilgi kullandıkları için ehliyet ve donanımın önemi daha da artar. Yerleşik hukuk kuralları, sistemi dışarıdan denetler. Sistemin sağlıklı yürümesi için belirli eğitim ve donanım standartları konulmuştur. Böylece bürokrasinin denetim işlevini sağlıklı bir biçimde yerine getirmesi sağlanır.
Pazarların denetim mekanizmasının bürokrasiye oranla bazı benzerlikleri ve farklılıkları vardır. Çağdaş anlamda pazarlar da kişisel ilişkileri ve kimliği önemsemez. Yandaşlık, hemşerilik, tanışlık, akrabalık ya da aynı değerleri paylaşmak bir ölçü değildir. Temel ölçü akılcılık ve bilimdir. Pazarlarda soyut ve kodlanmış, üst düzeyde bilgi işlendiği için ehliyet ve donanım önem kazanır.
Bürokrasiden farklı olarak her oyuncu pazarda kendi amaçlarını izlemede özgürdür. Her aktör pazarda yaptığı işlemlere ilişkin olarak özgür olmak ister. Ayrıca bilginin kısıtlanmadan, herkesin elde edebileceği biçimde kamuoyunda özgürce dolaşmasını bekler.

Klan ve cemaat
Ne yazık ki, yukarıda tanımlanan denetim mekanizmalarının işleyişini bozan, onları yozlaştıran bir başka çağdışı denetim mekanizması da söz konusudur. Buna kısaca klan ya da cemaat denetim mekanizması diyebiliriz. Söz konusu yapıların profesyonel bürokrasi ve pazarlardan önemli ölçüde farklılaştığı görülmektedir.
Bu yapıda ilişkiler kişiseldir. Kimlikler önemlidir. Onun için çoğu kişi statü peşindedir ve “Bten kimim biliyor musun sen?” babalanmaları öne çıkar. Paylaşılan değerler, yandaşlık, hemşerilik, dar grup üyeliği öne çıktığı için karar vericilerin ehliyetli ve donanımlı olması gerekmez. En temel değer, gruba körü körüne bağlılıktır. Grup üyelerinin kimlikleri lider prototipi içinde erimiştir.

Liderine bağlılık
Lidere bağlılık ve teslimiyet tartışılamaz. Bu yapıların hiyerarşisinin ehliyet ve donanım çerçevesinde biçimlenmemesi, karar alıcıların soyut ve kodlanmış bilgiyi işlemelerinde zafiyetlere neden olduğu için hata yapma olasılıkları da yüksektir. Ayrıca kapalı ve sıkı bağlanmış gruplar oldukları için genel kabul görmüş kurallara göre dışardan denetlenmeleri ya da kamuoyuna hesap vermeleri de söz konusu değildir. Klanlarda denetim içselleştirilmiştir.

Evrensel standartlar
Ortaya çıkan çağdışı darbe ister askeri ister sivil olsun, profesyonel bürokrasinin ve pazar mekanizmasının klanlar tarafından ele geçirilmesi çabasıdır. Demokrasinin klanlara karşı korunması için profesyonel bürokrasinin ve pazar mekanizmasının özgürce, evrensel standartlara göre işlemesinin yolunu açmak gerekir. Toplumun demokratikleşmesinin ve ekonomik gelişmemizin yolu, kanlı darbelere yol açarak profesyonel bürokrasiyi ve pazar mekanizmalarını devre dışı bırakmaya çalışan klan eğilimlerinin etkisiz hale getirilmesinden geçmektedir.

Prof. Dr. A. SELAMİ SARGUT
Başkent Üniversitesi