Kayıt dışı ekonomiyi küçültmediğiniz takdirde hangi yasayı yaparsanız yapın, ağır cezalar da verin yolsuzluklar ve şike olaylarını ortadan kaldırmak mümkün değildir. Belki yapanları biraz korkutabilirsiniz, ama bu faaliyetleri önleyemezsiniz.

Bir futbolcuya şike parası kayıtlı hangi kaynaktan gönderilebilir, bu mümkün mü?Kulüpler birer dernek ve sıkı denetime tabi. Kulüp şirketleri halka açık bir şirket; SPK, Borsa ve halkın denetimi var. Dolayısıyla kulüp dışında oluşmuş kayıt dışı ekonomide yer alan kaynaktan veya parayı gönderenin şahsi kayıt içi ve dışı varlığından gönderilebilir.

Yolsuzluk yapan elde ettiği geliri, parayı kayıt dışı ekonomi olmazsa saklayamaz. Ortaya çıkacak bir para, gizlenemeyecek bir para haline gelince yolsuzluk yapma olanağı zorlaşır.

Bu nedenle öncelikle kayıt dışı ekonomiyi küçültmek, bu ekonomiyi yaratan sebepleri ortadan kaldırmak esas ve öncelikli bir iş olmalı.

Saklı ekonomi ve yeraltı ekonomisi kayıt dışı ekonomiyi oluşturur

Kayıt dışı ekonomi; saklı ekonomi ve yeraltı ekonomisi diye ikiye ayrılır. Saklı ekonomi vergi mükelleflerinin daha az vergi ödemek amacıyla faaliyetlerinin bir kısmını veya tamamını gizlemelerinden doğar.

Saklı ekonomide faaliyetler yasaldır

Saklı ekonomiyi yarı kayıtlı ekonomi, kayıtsız ekonomi, kayıt dışı istihdam unsurları oluşturur.

Yarı kayıtlı ekonomide vergi mükellefleri daha az vergi ödemek veya hiç ödememek için faaliyetlerinin bir kısmını veya tamamını kayıt dışında tutarlar. Yeterince vergi ödemeyenlerle ilgili gene kabul görmüş sektörler; avukatlar, doktorlar, muhasebeciler, kereste ve mobilya ticareti yapanlar, oto galerileri, emlak komisyoncuları, kum ocakları, kuyumcular, döviz büroları, yüksek ücret alan yöneticiler, özel inşaat yapanlar, proje büroları, gayrimenkullerini kiraya verenler, spot piyasada dayanıklı tüketim malları satanlar, oto yedek parça satanlar, deri imalatı ile satışını yapanlar, otel-lokanta-eğlence yerleri işletenler, arsa spekülatörleri, tarımsal ürün alıp satanlardır.

Bu sektörlerde olanların tümü vergi kaçırmaz. Vergisini düzgün ödeyenler de vardır. Ancak faaliyetlerin ve sektörlerin özelliği nedeniyle vergi kaçırma olanağı ve eğilimi daha fazladır.

Kayıtsız ekonomide ise faaliyetlerde yasadışılık yoktur. Ancak faaliyetler vergi ödenmemesi için tamamen vergi idaresinin ve ilgili kamu kurumlarının bilgisi dışında yapılır. İşportacılar, seyyar hamallar, iş takipçileri, aracılar, özel otopark işletenler, sebze ve meyve satan tablacılar, seyyar nakliyeciler, belli işyeri olmadan küçük çapta imalat ve ticaret yapanlar, canlı hayvan ticareti ile uğraşanlar, büfe dışında jeton ve bilet satanlar, kayıt dışı e-ticaret yapanlar bu ekonomide yer alır.

Bu faaliyetler küçük çaplı ve tespit edilmesi güç olduğundan marjinal kabul edilmektedir.

Kayıt dışı istihdam, istihdam edilen kişilerin,

- Hiçbir şekilde kayıtlara alınmaması, sigorta kapsamına dahil edilmemesi,

- Bir kısmının kayıtlarda gösterilmesi

- Prime esas kazançların eksik gösterilmesi,

- Hem çalışma sürelerinin hem de prime esas kazançların eksik gösterilmesi şeklinde ortaya çıkar. Buna sebep istihdam üzerindeki büyük pirim ve vergi yükü olduğu kabul edilen ortak kanıdır.

Yeraltı ekonomisi kara para yaratan yasadışı faaliyetlerin yer aldığı bir ekonomidir.

Yasadışı ekonomik faaliyetler çalınmış eşya ticareti, uyuşturucu üretimi ve ticareti, fahişelik, kumar, kaçakçılık gibi yasaların yasakladığı ve cezalar verdiği faaliyetlerdir. Bu faaliyetlerden doğan gelir kömür gibi karadır. Neticede bu gelir de vergi dışı kalmaktadır. Ama vergiden önce faaliyetlerin toplum için zararlı ve suç sayılması daha önemlidir.

İşte kısaca tanımladığımız kayıt dışı ekonominin şike ve yolsuzluğu yaratan bölümü saklı ekonomi ve bu ekonomide yaratılan gri paralardır. İş takipçisi aldığı komisyonu, rüşvet alan rüşvet parasını, şikeci aldığı hediyeyi, dernekler vasıtasıyla yapılan yolsuzluk sonucu sağlanan paraları, ihaleye girip de pul parası alan müteahhidin sağladığı bu tür kazançları, gayrimenkullerini düşük bedelle satanın sakladığı açıktan aldığı paraları, işi hallederim deyip parayı cebine atanların gelirleri, ulufe dağıtır gibi ona buna şirket ve dernek paralarını dağıtanların gelirleri saklanamaz hale gelirse bu durumda yargının da işi kolaylaşır. Olur olmaz delillerle de insanlar şüpheli duruma düşmez. Saklı ekonomiyi açık hale getirmezseniz, bir maçtan önce normal sayılabilecek bir sosyal birliktelik olan yemekler ve buluşmalar töhmet altında kalmayı elverişli hale getirir.

İşte bunun çözüm yolu da kulakları çınlasın Zekeriya Temizel’in getirmeye çalıştığı “nereden buldun” yasasıdır. İşadamları “nereden buldun”dan korkacaklarına polis devletinden korkup buna destek versinler. Çünkü özgürlükten mahrum kalmak vergi ödemekten daha katlanılmazdır.

Kaynak: Yrd. Doç. Dr. İbrahim Halil Sugözü’nün Kayıt Dışı Ekonomi ve Türkiye adlı kitabı.