Mustafa Kemal, 28 Ekim 1923 günü geç saatte, CHP Parti Yönetim Kurulu (YK) Başkanı Fethi Bey tarafından davet edilir. YK, bakanlar kurulu için bir aday listesi yapmış, parti başkanı olarak Mustafa Kemal’in de görüşüne başvurmuştur. Mustafa Kemal, listeye bakar, bence uygundur der, ama listede yer alan kişilerle de görüşülmesini önerir. Önerisi benimsenir. Dışişleri için düşünülen Yusuf Kemal Bey davet edilir, konuşulur. Yusuf Kemal Bey, listeye giremeyeceğini söyler.

Gece olmuştur. Mustafa Kemal, Çankaya Köşkü’ne gitmek üzere Meclis’ten ayrılırken koridorda Kemalettin Sami ve Halit paşalara rastlar. Bundan sonrasını Söylev’de şöyle anlatır: “Ali Fuat Paşa, Ankara’dan hareket ederken bunların (Sami Paşa, Halit Paşa. H.A.) Ankara’ya vardıklarını o günkü gazetede okumuştum. Henüz kendileriyle görüşmemiştim. Benimle görüşmek için geç vakte kadar orada beklediklerini anlayınca akşam yemeğine gelmelerini Milli Savunma Bakanı Kâzım Paşa aracılığıyla bildirdim. İsmet Paşa ile Kâzım Paşa’ya ve Fethi Bey’e de Çankaya’ya benimle beraber gelmelerini söyledim. Çankaya’ya gittiğim zaman, orada beni görmek üzere gelmiş Rize Milletvekili Fuat, Afyonkarahisar Milletvekili Ruşen Eşref beylere rastladım. Onları da yemeğe alıkoydum.

Yemek sırasında ‘Yarın Cumhuriyet ilan edeceğiz!’ dedim. Hazır bulunan arkadaşlar derhal düşünceme katıldılar. Yemeği bıraktık. O dakikadan başlayarak hareket şekli hakkında kısa bir program belirledim ve arkadaşları görevlendirdim.”

Cumhuriyet demek...

Nasıl ki TBMM, 23 Nisan 1920’de demokratik kurallar içinde kurulduysa 29 Ekim 1923’te ilan edilen Cumhuriyet için de yine aynı demokratik kurallara uyuldu. Mustafa Kemal, parti başkanı olmasına karşın yönetim kurulunun aldığı karara saygı duydu. Benim dediğim olacak demedi. Oybirliğiyle de ilk cumhurbaşkanı seçildi. Başbakanlığa atadığı İsmet İnönü tarafından 30 Ekim 1923 günü, 1. Türkiye Hükümeti kuruldu. Türkiye Cumhuriyeti, “Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir!” ve “Yurtta barış, cihanda barış!” temelleri üzerinde yükselmeye başladı.

Cumhuriyete borçlu oldukları makamları bugün Cumhuriyeti yıkmak için kullananlara inat Cumhuriyet Bayramımızın, Cumhuriyetin ilk günlerindeki gibi coşkuyla, sevinçle, pandemi koşullarına uyularak kutlanacağına inanıyorum. Çünkü Cumhuriyet demek “özgür, eşit, bağımsız, sağlıklı, mutlu ve rengârenk bir Türkiye” demektir.

Cumhuriyetin öyküsü

Cumhuriyetin öyküsünü öğrenmek için önce okumaya Söylev’den, Mustafa Kemal Atatürk’ten başlamalıdır. Doğru kaynakları okumak gerekir. Bu haftanın Cumhuriyet Kitap eki geniş bir kaynak sunuyor bizlere.

Söylev ilk olarak 1927’de Kültür Bakanlığı ve Türk Tayyare Cemiyeti tarafından yayımlandı. Daha sonra pek çok kamu kurumu ve yayınevi tarafından milyonlarca adet basıldı, satıldı, hediye edildi. Bunlar arasında TTK, TDK, MEB, Kültür Bakanlığı, Başbakanlık, Türk Devrim Tarihi Enstitüsü, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Dil Derneği ile yine çok sayıda kamu kurumu ve yayınevi yer alıyor. Söylev, 1 kitaba da sığdı, 4 kitap da oldu. Çocuklar ve gençler için pek çok kısaltılmış, özetlenmiş basımları yapıldı. Özdemir Nutku sahneye koydu. Özgün metin olarak olduğu kadar, çok sayıda dili yalınlaştırılmış biçimi yayımlandı. Günümüz diline başarıyla çevirenler, yayına hazırlayanlar arasında Hıfzı Veldet Velidedeoğlu, İsmail Arar-Uluğ İğdemir-Sami N. Özerdim, Mehmet Tuğrul-Salâh Birsel-Cahit Öztelli, Emre Kongar, Atilla Özkırımlı, Ahmet Köklügiller, İsmet Gönülal-Zeynep Korkmaz vb. adlar sayılabilir.  

Atatürk’ü çocuklara anlatan özel bir yapıt da Elvan Pektaş Deniz’in kaleme aldığı Gönderen Mustafa Kemal (Fom Kitap, 5. Basım Ağustos 2020) adlı kitaptır. Yazar, Mustafa Kemal’in Bandırma vapuruyla Samsun’a doğru “Ya istiklal ya ölüm” diyerek yol alırken yaşadığı yoğun duyguları, Söylev’deki sözlerine bağlı kalarak mektuplarla anlatıyor.

Cumhuriyete, demokrasiye sahip çıkmak gerekir. Mustafa Kemal’in dediği gibi “Ulusal varlığı sona ermiş sayılan büyük Türk ulusunun bağımsızlığını nasıl kazandığını, bilim ve tekniğin en son verilerine dayanan ulusal ve çağdaş bir devleti nasıl kurduğunu” bu sonucun da “yurdun her köşesini sulayan kanların karşılığı” olduğunu unutmamak da gerekir. 

Cumhuriyet Bayramımız kutlu olsun! Yaşasın Cumhuriyet!