"Bütün uçaklarımızın ve motorlarının ülkemizde yapılması ve savaş hava endüstrimizin de bu temele göre geliştirilmesi gerekir.” (Atatürk, 1 Kasım 1937)

Ne zaman İHA-SİHA konusu açılsa iktidar ve yandaşları, “CHP’nin Türkiye’de havacılık sanayinin gelişmesini engellediğini” iddia ediyorlar. Buna kanıt olarak da CHP’nin, Nuri Demirağ’ın havacılık çalışmalarını baltaladığını ileri sürüyorlar. Bu arada erken Cumhuriyet döneminde (1923-1950 arasında) devletin kurduğu uçak fabrikalarını ve üretilen uçakları ise görmezden geliyorlar. İşte bugünkü konumuz THK Uçak Fabrikaları ve 1948’de hayata geçirilen THK-13 Uçan Kanat Projesi…

Türk Hava Kurumu

Atatürk, Türkiye’de yerli-milli havacılık sanayisinin kurulmasına büyük önem veriyordu. Bu amaçla, daha 1925’te Türk Tayyare Cemiyeti’ni (Türk Hava Kurumu) kurdurdu. THK’nin temel amaçlarından biri uçak fabrikaları kurmaktı.

TOMTAŞ Kayseri Uçak Fabrikası (1926-1950)

15 Ağustos 1925’te Türkiye Cumhuriyeti ile Alman Junkers Uçak Fabrikası AŞ arasında yapılan bir anlaşma ile TOMTAŞ (Tayyare ve Motor Türk AŞ) kuruldu. 3.5 milyon TL sermaye ile kurulan şirkete THK de 125 bin TL sermaye ile katıldı. Anlaşmaya göre TOMTAŞ, Kayseri’de üretim ve montaj için, Eskişehir’de de bakım ve onarım için birer fabrika kuracaktı.

TOMTAŞ Kayseri Uçak Fabrikası, 6 Ekim 1926’da devlet töreniyle açıldı. Fabrika 50 Türk, 120 Alman personelle çalışmaya başladı. Fabrika açıldıktan sonra Türk-Alman ortaklığında bazı sorunlar baş gösterdi. Anlaşmazlıklar nedeniyle Alman Junkers, hisselerini 520 bin TL bedelle THK’ye devredip ortaklıktan çekildi. 28 Haziran 1928’de TOMTAŞ’ın faaliyetleri sona erdi.

Kayseri Uçak Fabrikası, 1930’da MSB’ye devredildi. 1931’de yeniden açılan fabrikada Amerikan Curtiss Hawk, Curtiss Fledgling, Alman Gotha, Polonya P.Z.L, İngiliz Miles Magister uçaklarının üretimi ve montajı yapıldı. Kayseri Uçak Fabrikası’nda 1926-1942 arasında 212 uçak, 27 planör üretildi. Ayrıca 1937-1947 arasında 24 tip uçak fasbatı ve 14 tip motor revizyonu yapıldı. (Osman Yalçın, Türk Hava Harp Sanayi Tarihi, İstanbul, 2013, s.129-132; İsmail Yavuz, Mustafa Kemal’in Uçakları, İstanbul, 2013, s. 38)

Kayseri Uçak Fabrikası, -Marshall Yardımı sürecinde- 1950’den itibaren “Hava İkmal Merkezi”ne dönüştürüldü. Burada Hava Kuvvetleri Komutanlığı’na ait çeşitli onarım ve revizyonlar yapıldı. (Yavuz, s. 38)

THK Etimesgut Uçak Fabrikası (1942-1952)

Atatürk, 1 Kasım 1937’deki Meclis konuşmasında “Bütün uçaklarımızın ve motorlarının ülkemizde yapılması ve savaş hava endüstrimizin de bu temele göre geliştirilmesi gerekir” diyerek Türkiye’nin yerli uçak ve uçak motoru fabrikaları kurması gerektiğini belirtti.

THK, uçak üretimine Akköprü’de bulunan küçük binasında başladı. 1941’de Ankara’da THK Etimesgut Uçak Fabrikası kuruldu. 1945’te yine Ankara’da Gazi Uçak Motoru Fabrikası kuruldu. 1950’de Ankara Rüzgâr Tüneli tamamlandı. 1941’de açılan THK Etimesgut Uçak Fabrikası, yaklaşık 14 bin m2 yüzölçümüne sahipti. 1947’de yaklaşık 16 bin m2’ye yayılan fabrika 8 milyon TL’ye mal oldu. Fabrika, 1942’de 113 mühendis ve 211 teknisyen ile çalışmaya başladı. 1945’te fabrikanın çalışan sayısı 945 kişiye yükseldi. 1947’de çalışan sayısı 540 kişiye indi. Fabrikada 27 yabancı çalışan vardı. II. Dünya Savaşı sonrası yabancılar ülkelerine dönünce 1948’den itibaren fabrikada yabancı kalmadı. Fabrikadaki çalışan sayısı 1949’da 397 kişiye geriledi. Fabrikadaki genç Türk uçak mühendisleri özgün modeller tasarlayıp ürettiler.

THK Etimesgut Uçak Fabrikası 1942’de üretime başladı.

THK Etimesgut Uçak Fabrikası’nda “Dizayn Ofisi” olarak adlandırılan ar-ge bölümünde 1945’te 6 yüksek mühendis, 4 mühendis ve 2 teknik ressam görev yapıyordu. Fabrikada 1942-1950 yılları arasında THK1, THK-3, THK-6, THK-7, THK-8, THK-9, THK-13 planör modelleri; THK-2, THK-4, THK-5, THK-10, THK-11, THK-12, THK-14, THK-15 uçak modelleri tasarlanıp üretildi. THK-16 jet uçağı projesi ise tasarım olarak kaldı, hayata geçirilemedi. Bu fabrikada 1942-1952 arasında 126 adet uçak üretildi.

THK-13 Uçan Kanat Projesi

THK Etimesgut Uçak Fabrikası’nın başarılı Türk mühendisleri 1947’de THK-13 Uçan Kanat Planörü’nü geliştirdiler. O sırada THK Başkanı Seyfi Düzgören’in desteğiyle Yüksek Mühendis Yavuz Kansu tarafından projelendirilen THK-13, 1948 yılında THK Etimesgut Uçak Fabrikası’nda üretildi.

THK Etimesgut Uçak Fabrikası’nda THK-13 Uçan Kanat Planörü’nün üretim aşaması

(Mustafa Kılıç, Uçan Kanat THK-13, THK Basımevi, Ankara, 2008, s. 50-52)

Yavuz Kansu, THK-13’ü tasarlarken Amerikalıların Northrop ve Alman Horten kardeşlerin uçan kanat projelerinden de yararlandı.

Hafif olması için ahşaptan üretilen THK-13, 20 m kanat boyunda, 2 m yüksekliğinde, 40 m2 sathında, 5 m kanat uzunluğunda ve toplam 490 kg ağırlığındaydı. Tek pilotlu kokpitin üstü açıktı.

THK-13 yapıldığında henüz Ankara Rüzgâr Tüneli bitirilmemişti. Bu nedenle planörün rüzgâr testleri, bir THK-15 uçağının üzerine özel bir platform takılıp planörün 1/10 modeli bu platforma yerleştirilerek yapıldı.

THK-13 ilk uçuşunu 26 Ağustos 1948’de Çankaya’da uçağın arkasına bağlanarak yaptı. Havada planör uçaktan ayrıldı. Mecburi iniş yapan Pilot Kadri Kavukçu hafif yaralandı. Basında uçak fabrikası hakkında olumsuz haberler çıktı. THK ise planörün tamir edilerek 20 gün içinde uçuşa hazır hale getirileceğini duyurdu.

THK-13’ün 29 Eylül 1948’de yapılan ikinci uçuş denemesinde ise planör düşerek parçalandı. Pilot Cemal Uygun yaralandı. Cemal Uygun, sağ kanat ucunda bir mengenenin unutulduğu, planörün bu nedenle düştüğünü belirtirken; Yavuz Kansu, kazanın pilotaj hatasından kaynaklandığını belirtecekti.

İkinci bir THK-13 yapımıyla projeye devam edilmek istendi. İkinci THK13, 1949’da tamamlandı. Fakat uçuş testleri yapılmadan projeden vazgeçildi.

THK Uçak Fabrikası’nın kapatılma sürecinde THK-13 Uçan Kanat’ın “başarısız” uçuş denemeleri uçak fabrikalarına karşı bir kampanyaya dönüştürüldü. Oysa projeyi geliştirenlerin amacı bu özgün ve iddialı proje sayesinde bir kamuoyu oluşturup uçak fabrikasını canlandırmaktı. Projenin eksikleri tamamlanabilirdi. Nitekim aynı yıl ABD’de B-35 ve B-49 uçan kanat projeleri de başarısız olmuş; pilotlar Daniel Forbes ve Glen Edwards hayatlarını kaybetmişti. Fakat Amerika yeni projeler geliştirmekten vazgeçmedi.

Paris Havacılık Sergisi'ne katılıp ilgiyle karşılanan THK-13 Uçan Kanat Projesi, prototip planör aşamasında kaldı. Aslında amaç bu planörden sonra bu tip bir ileri teknoloji uçak yapmaktı.

(Ayrıntılı bilgi için bkz. Mustafa Kılıç, Uçan Kanat THK-13, Ankara, 2008; “Yerli Uçan Kanat THK-13”, https:// tolgaozbek.com/hobi/kitap/yerliucan-kanat-thk-13/ son erişim 1 Mayıs 2023)

THK uçak fabrikalarının kapatılması

II. Dünya Savaşı sonrası ABD, savaştan kalan uçaklarının bir kısmını “hibe” olarak Türkiye’ye verince THK Etimesgut Uçak Fabrikası’nın üretim kapasitesi düştü. THK, sorunlarını, 1948’de 16 sayfalık bir raporla dönemin başbakanına bildirdi. Ancak sorunlar çözülemedi.

Uçan Kanat THK-13

1950’de DP iktidara geldiğinde fabrika hâlâ açıktı. Öyle ki, 1951’de çıkarılan bir Bakanlar Kurulu kararıyla bu fabrikada üretilen uçakların ihracına izin verildi. (BCA, 30-18-1-2/126-63- 8, 16 Ağustos 1951) Bu fabrikada üretilen THK-5A (ambulans uçağı) 1951’de Danimarka’ya ihraç edildi. Fabrika 1952’de MKEK’ye devredildi. İddiaya göre Danimarka, 1953’te fabrikaya 26 uçak siparişi daha verdi. O günlerin tanıklarından Şükrü Er’in anlattığına göre “Uçak harp silahıdır, satılmaz, ihraç edilmez” denildi. (Yalçın, s. 149) Amerikan uçaklarının alınması nedeniyle üretimi iyice azalan fabrika birkaç yıl içinde kapatıldı. İsmail Yavuz, Şükrü Er’in defalarca kendisine “Danimarkalılar 1953 yılında tekrar sipariş vermek için gelmişlerdi, fakat bu sırada THK Uçak Fabrikası kapatılmıştı” dediğini aktartıyor. (Yavuz, s.157) THK Gazi Uçak Motoru Fabrikası da 1954’te traktör fabrikasına dönüştürüldü. (Yavuz, s. 130; Yalçın, s. 166)

***

Sonuç olarak, Türk havacılık sanayisi Nuri Demirağ’la sınırlı değildi. Erken Cumhuriyet döneminde THK de uçak fabrikaları kurmuş, bu fabrikalarda Türk mühendislerce tasarlanan planör ve uçak modelleri üretilmişti. O modeller arasında THK-13 Uçan Kanat Planörü gibi çok iddialı bir proje de vardı. THK Etimesgut Uçak Fabrikası’nda yapılan uçaklardan biri (THK-5A) 1951’de Danimarka’ya satıldı. “THK Uçak ve Uçak Motoru Fabrikaları”, II. Dünya Savaşı sonrası siyasal ve ekonomik ortamda güç kaybetti, 1950’lerde ise kapatıldı. Erken Cumhuriyet döneminin önemli müteşebbisi Nuri Demirağ’ın 1930’ların sonunda hükümetle yaşadığı sorunların temelinde ise CHP hükümetinin havacılık sanayisine karşı olması değil devletçi sanayileşmeye ağırlık verilmesi vardı.