Halk sağlığı, depremin neden olduğu fiziksel altyapının yıkılması ve bu yıkımın büyüklüğü ile doğrudan ilişkili.

Yine bir deprem yıkımı ve bunu kısa sürede felakete dönüştüren hazırlıksızlık, beceriksizlik, eşgüdümsüzlük... Erzurum, Erzincan, Marmara depremleri; Endonezya, Banda Aceh deprem ve tsunamisi gibi birçok afette çalıştım. Bir halk sağlığı acil durumunda, halk sağlığı ve halk sağlıkçılarının dışlandığı bir örneği ilk kez yaşıyorum.

Var olan yanıt verme kapasitesini aşan olaylara “halk sağlığı acil durumları” denir. “Her biri farklı müdahale” gerektiren üç türü vardır. Bunlar doğal afetler, insan eylemlerine bağlı durumlar ve beklenmeyen büyük ya da uluslararası salgınlardır. Geri kalmış ülkelerde belki salgınlarda halk sağlıkçılarına başvurulsa bile diğerlerinde yapabilecekleri katkılar pek önemsenmez.

İLK MÜDAHALE

Depremler öngörülebilir coğrafyalarda meydana gelir ancak zamanı kesin olarak tahmin edilemez. Fiziksel altyapının yıkımına neden olur, halk sağlığı boyutu bu yıkımın büyüklüğü ile doğrudan ilişkilidir. Petrol ve kimyasal tankları parçalanıp demiryolları, liman depoları dağılabilir...

Bu tür öngörülebilir doğal afet acil durumlarına ilk müdahale, arama ve kurtarma girişimleridir. Öncelik daha sonra, yiyecek ve barınak sağlanmasına; elektrik, su, sanitasyon ve iletişim hizmetlerinin onarılıp yenilenmesine kayar. Bunlar istikrara kavuşturulduktan sonra klinik hizmetlerin ve halk sağlığı kapasitelerinin yeniden oluşturulmasına öncelik verilir. Halk sağlığı sorumluluğu barınaklarda yaşayanların sağlığının izlenmesini, koruyucu aşılamayı, halk sağlığı açısından önem taşıyan hastalıkların artıp artmadığını belirleyerek zamanında müdahale etmek için halk sağlığı gözetimi ve laboratuvar kapasitesinin eski haline getirilmesini gerektirir.

SALGINLARA KARŞI ÖNLEM

Depremler örselenme-yaralanma ve ölümlere, ayrıca binaların ve altyapının yıkımına yol açar. Deprem sonrası ilk dört hafta birinci basamak hizmetleri yoğunlaşır. Depremlerle ilgili diğer halk sağlığı sorunları, barınaklardaki kişilerin sağlığı, kurtarma görevlilerinin koruyucu iş sağlığı ve hayatta kalanlar için ruh sağlığı hizmetleridir.

İnsan atıklarının uygun yönetimi önemli bir çevre sağlığı önceliğidir. Çukur ve hendek tuvaletler (sahra tuvaletleri) en uygunudur. Bazı kimyasal tuvaletler uygun olabilmekle birlikte bakım ve idame sorunları nedeniyle sorun yaratabilirler. Depremler sıklıkla kanalizasyon arıtma tesislerinin hasar görmesine ve içilebilir su kaynaklarının çapraz bağlantılar nedeniyle kirlenmesine neden olur. Halk sağlığı acillerinde temel sağlık eylemi, gıda ve su kaynaklarının dışkı ile kirlenmesini engellemektir. Hastane ya da bilimsel laboratuvarlar zarar görürse olağandışı bulaşıcı hastalık salgınları olabilir. 

Yaralanmalar her yaştan insanı etkiler ve küçük kesikler ve çürüklerden binlerce can alan büyük örselenme-yaralanmalara kadar değişir. Bazı yaralanmalar, kişiyi her türlü kişisel etkinlikten alıkoyan süreğen ağrı veya kalıcı sakatlıklarla sonuçlanabilir. Ciddi örselenme-yaralanmalar ailelerin yıkımına, dayanışmanın çökmesine neden olabilir. 

Depreme yönelik iveğen ilgi giderek sönümlenecek, bireyleri ve toplumları çok büyük tıbbi maliyetler, kapsamlı esenlendirme (rehabilitasyon) gereksinimleri, büyük yaşam tarzı değişiklikleri ve çöküntüyle (depresyonla) baş başa bırakacak, bu telafisi zor kayıpları ne medya duyuracak ne de duyması gerekenler duyacaktır.

PROF. DR. ÇAĞATAY GÜLER

HALK SAĞLIĞI UZMANI