Önce bu maddelere göz atalım…
Haşhaş (Afyon - Morfin - Eroin - Kodein - 1):
Haşhaş bitkisinin kozalakları yeşil iken çizilerek, akan afyon sakızından, “morfin, eroin, kodein” üretilir. 60’lı yılların sonlarında ABD, ülkesindeki “eroin” kullanımını önlemek için, Türkiye’ye haşhaş üretiminin yasaklanması için baskı yapıyordu.
Haşhaş hakkında bilgim olmadığı için Afyonkarahisar, Kütahya, Eskişehir ve öteki illerin yörelerinde üretilen haşhaş ile bundan elde edilen afyon sakızı hakkında araştırma yapmak için köylerinde, haftalarca dolaştım.
Sonrasında 5 Temmuz 1970’te Cumhuriyet’te 7 gün yayımladığım “Afyon Raporu” başlıklı araştırma dizisi, o yıl bana “Yılın Gazetecisi” ödülünü kazandırdı.

***

İki anıma yer vermek isterim… Afyonkarahisar’ın Atlı Hisar köyünün kahvehanesinde, sorularıma verilen yanıtlardan sonra, vatandaşlardan biri şöyle dedi:
“Gazeteci Bey! Haşhaş ekimi bugünün işi değildir. Romalılardan beri bu topraklarda afyon üretilir!”
Nereden bildiğini sorunca, kalktı, kahvehaneden çıktı. Beş dakika sonra döndüğünde, elinde bir Roma yüzüğü vardı. Yüzüğün akik taşının üzerine “haşhaş kellesi” kazınmıştı. Şaşırmıştım!

***

Bir başka anı, bir haşhaş tarlasında anne ile söyleşirken, afyon sakızı topluyor, 3-4 yaşlarındaki kızı da bir sepet içinde uyuyordu. Kızı, birden şiddetli öksürmeye başladı.
Anneye, “kızının hasta olup olmadığını” sordum. “Hayır değil!” diyerek bir damla afyon sakızını aldı, kızının ağzına koydu. Birkaç dakika sonra kızın öksürüğü kesildi… Bir daha öksürmedi… Şaşırmıştım!
Afyon sakızında, afyondan başka “kodein” de vardı. Sonradan öğrendim ki öksürük ilaçlarında “kodein” kullanılırmış!

***

1971’de Ankara’daki ABD Büyükelçiliği, Amerika’da yaşanan “uyuşturucu sorununu”, yerinde görmem için 45 günlük bir davet yaptı. 33 yaşımda, doğusundan batısına, güneyinden kuzeyine ABD’yi dolaştım… Narkotik polislerinden uyuşturucu kullananlara, papazlara kadar çeşitli kişiler ile konuştum.

***

Gelelim o yılların Vaşington - Ankara arasındaki “afyon yasağı” çatışmasına!
Süleyman Demirel, 1950 yılında “sulama ve elektrik konularında araştırma yapmak üzere” ABD’ye gönderilmişti. 1954’te ise “Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü’nün Barajlar Dairesi Başkanlığı’na” atanmıştı.
“Eisenhover Vakfı’nın” verdiği burs ile tekrar ABD’ye gitti. Dönüşünde “serbest danışman-mühendis” olarak çalıştı. Ayrıca Boğaziçi Köprüsü’nün projesini hazırlayan “Morrison Knudsen’in” temsilciliğini de yaptı.
Bu nedene, başbakanlığı yıllarında adı “Morison Süleyman’a” çıkmıştı… Oysa Demirel, ABD’nin “afyonun yasaklanması” baskısına karşı direniyordu…

***

ABD “Ulusal Güvenlik Konseyi” üyesi Harold Saunders, ABD’nin Ankara Büyükelçisi William Handley’e “haşhaş üretiminde” izlemesi gereken yol hakkında bir rapor göndermişti.
Raporda, ABD’nin afyon planının hazırlandığı ve tek eksiğin buna uyacak bir “Türk hükümetinin” gerektiği vurgulanıyordu. “Haşhaş üretimini durdurmayı” amaçlayan ABD’nin önerileri özetle şöyleydi:
“1. Haşhaş hasadının toplanması sırasında yeni önlemler alınmalıdır. Doğacak zararlar Türk hükümetine karşılanacaktır.
2. Bu amaçla yeni bir yasa çıkarılmalıdır.
3. Haziran 1972’ye kadar bütün üretim durdurulacaktır…”

***

ABD’ye genellikle şu yanıt veriliyordu: “Bizim 20 ilimiz ve çevresinde köylüler, haşhaş üretimi yapıyor. Bizde, adını afyondan alan bir ilimiz bile var. Bunu yapamayız. Ama ekim alanlarını aşamalı olarak daraltabiliriz!”
Bu arada, Türkiye’nin ABD’den uçak satın almak için istediği krediye yanıt, “Önce haşhaş ekimini yasakla!” olmuştu.
Dönemin Dışişleri Bakanı İhsan Sabri Çağlayangil “Anılarım” adlı kitabında, askerlerin 12 Mart 1971 muhtırasından birkaç ay sonra, ABD Büyükelçisi Handley’in “darbe tehdidini” şöyle açıklamıştı.
“Amerikan Büyükelçisi bana geldi. ‘Sayın Demirel’e lütfen söyleyiniz.
Sizde, nerede ne kadar haşhaş ekiliyorsa, biz onun parasını peşin verelim, ekimi durdursunlar’ dedi.
‘Peki, söylerim’ dedim. Sayın Demirel de, görüştüğü Büyükelçi’ye, aynı yanıtı verdi. Bu görüşmeden sonra Büyükelçi ‘Çok yazık, bundan çok fena sonuçlar doğacak’ dedi. Çok fena sonuçlar belli oldu. Üç ay sonra hükümetimiz düşürüldü!”

***

Demirel istifa ettirilince, Prof. Dr. Nihat Erim başbakan oldu. 13 gün sonra ABD Başkan Yardımcısı Egil Krogh’a “afyon yasağında yapılacak işbirliği” konusunda bir rapor sunuldu.
Erim, 30 Haziran 1971’de Türkiye’de haşhaş ekimini toptan yasakladı. ABD, bu amaçla ilk tazminat olarak 8 Şubat 1972’de “35 milyon TL” ödedi.
Cuma günü de Afganistan’da eroin batağındaki ABD’ye göz atacağız!

***

Not: Sürecek…