Öğrenmek, bilgilenmek, esinlenmek için aynı anda birkaç kitap okurum. Şu günlerde okuduğum kitaplardan biri Halil İnacık’ın Atatürk ve Demokratik Türkiye1, esinlendiğim yazı: ‘Türkiye ve Japonya’nın Siyasi Modernleşmesi” Üzerine Bir Konferans’ (s.131). Türkiye ile Japonya karşılaştırıldığında tüylerim diken diken olur, hemen kılıcımı çekerim. Nedenini burada anlatamam ama birinci baskısı Doğan Yayıncılık, ikinci basımı Kaynak Yayınları tarafından yapılan Gördüğünü Kitaba Yaz2 adlı kitabımda yer alan “Hai Toranaga, Japonya İzlenimleri” başlıklı uzun yazıyı okumanız gerekecek.

Üstat Halil İnalcık 1962 yılında, New York’ta “Türkiye ve Japonya’nın Siyasi Modernleşmesi” konulu uluslararası bir konferansa katılmış. İzlenimlerini yazıyor. Konferans 1962 yılında yapılmış ama aradan geçen 60 yılda hiçbir şey değişmedi. Bu nedenle bizi şu anda da ilgilendiriyor. Alınan 14+4 kararın en önemlilerini yazıma aktarıp gerektiğinde yorum ekleyeceğim:

Madde 2: Her iki cemiyet de modernleşme, Batılılaşma şeklinde anlaşılmıştır.

Madde 5: Modernleşme iradi, mecburi ve yukarıdan gelen bir mahiyet taşır. Her iki cemiyet de program ve terbiye yoluyla modernleşmenin gerçekleştirilmesine çalışılmıştır. Seçkin aydın sınıfı, modernleşmede esas rolü oynamıştır. Japonya’da bugün dahi idare eden bir seçkin sınıftan bahsetmek mümkündür. Büyük şehirler modernleşmenin ilk merkezleridir.

-Burada Türk ve Japon toplumları arasında önemli bir fark var. Bizde Cumhuriyet Devrimleri, sivil ve asker seçkinler tarafından yapıldığı iddiasıyla küçümsenmiş; dahası adı gereksiz bir üniversite profesörü Harf Devrimi’nin doğrudan halka sorulmamasını faşizm olarak yorumlamıştır. Kimileri bir ülkenin elitler tarafından yönetilmesini demokrasiye uygun bulmaz. Ülkeyi elit olmayan AKP iktidarı yönetmekte ve mal meydanda.

Madde 10: Japonya’da geleneksel değerler sistemi ve sembolleri muhafaza olunduğu halde Türkiye’de bunlar evvela tedricen sonra topyekûn bertaraf edilmiştir. Japonya’da modernleşme geleneksel müesseselere ve sınıflara dayanmış, modernleşme eskiyi değiştirmek ve geliştirmek suretiyle gerçekleştirilmiş, Türkiye’de ise eski müessese ve sınıflar bertaraf edilmiştir. İhtilal, modernleşmenin bir vasıtası sayılmıştı.

-Türkiye ile Japonya arasındaki farklılaşmanın nedeni maddenin içinde yazılı. Değişim, geleneksel değerler sistemi ve sembollerin temsilcisi olan geleneksel kurum ve sınıflar tarafından desteklenmiş. Gelenekçiler desteklemediği için Türkiye’de tam tersi olmuş.

Madde 11: Din bakımından iki cemiyet birbirinden çok farklıdırlar. Bu ayrılık modernleşmede önemli değişiklik meydana getirmiştir. Japonya’da dinler, teşkilatlanmış bir kuvvet değildir. Siyasi hayatı bağımlı hale getirmeye çalışmaz. Konfüçyüs dini batılılaşmaya karşı cephe almamıştır. Yabancı kültüre karşı geleneksel kültürün bütün unsur ve sembollerini temsil etmek ve kutsileştirmek iddiasında bulunmamıştır.

-İşte zurnanın zırt dediği yer burası: Osmanlı döneminde din adamları bütün ilerleme hamlelerine “istemezük” diye karşı çıkmıştır. Türkiye’de din teşkilatlanmış bir ters kuvvettir... Siyasi hayatı etkilemeye çalışmış ve iktidarın hizmetine girmiştir. Laiklik ilkesi bile İslamcılık karşısında aciz kalmıştır.

Madde 12: Japonya’da milli ve umumi terbiye ve okuyup yazma işi bundan 40 yıl3 önce tamamıyla halledilmiştir. Bugün Japonya’da yüksek tahsil görenlerin ve gazete okuyanların nispeti Batı cemiyetlerindekinden yüksektir. Türkiye’de halkı okutmak programı ancak Cumhuriyet ile uygulama safhasına girebilmiştir.

 -Japonya’da 1920 yılında sonuçlamış olan okuryazarlık ve okullulaşma sorunu programı Türkiye’de 1924 yılında başlamış ve 1950 yılından itibaren, günümüze kadar, sağcı ve muhafazakâr iktidarlar tarafından engellenmiştir.

1Kronik Kitap, 4. baskı, 2022.

2Birinci baskısı Doğan Yayıncılık (2002), ikinci basımı Kaynak Yayınları (2015).

31962’ye göre.