Ön yaklaşım
Bu yazıda ülkemizin çağdaş uygarlığa ulaşma hedefinde başçıl aşamalarından birini oluşturan Köy Enstitülerinin (KE) ve öncüllerinin kurucusu, kuramcısı ve genel uygulayıcısı İsmail Hakkı Tonguç’un aramızdan ayrılışının 59. yılına (23 Haziran 1960) yaklaştığımız şu günlerde hem onun yaşantısı açısından hem de KE olgusu yönünden önemli bir dönüm noktası durumundaki Eskişehir bağlantılarından söz edilecek; böylece de destansı yaşantısından alınmış bir kesitle Tonguç Baba’ya saygı görevi yerine getirilmeye çalışılacaktır.

Tonguç Eskişehir’le tanışıyor
İsmail Hakkı Tonguç’un değinilen yörede odaklanmasının temelinde Almanya dönüşü, 11 Eylül 1919’da Eskişehir Darülmuallimin’inde (Erkek Öğretmen Okulu) resim ve elişleri öğretmeni olarak meslek görevine başlaması yatar.1
Bu başlangıçlık zamanla ülke düzeyinde yaygınlaşacak hizmetinin üç alanındaki kararlılığının temelini oluşturacaktır.
Bunlar:
- Hizmetin Hedef Kitlesi,
- Hizmetin Başlama Yeri,
- Hizmetin Niteliği İsmail Hakkı Tonguç’un bu konudaki ilk kararlılığını öğrenim yapmak amacıyla
İstanbul’a geldiğinde karşılaştığı umarsızlıkların açmazıyla başvurmak zorunda kaldığı akrabası olan Osmanlı paşasının onu aşağılayarak kapıyı göstermesi üzerine kendi kendine verdiği şu söylem oluşturur:
“Görürsün sen... Parası olmayan okur mu okumaz mı? Senin gibi budalalar yüzünden babalarımız cahil kalıp yoksul düşmüşler. Ne yapıp yapıp okumanın yolunu bulacağım. Hem de benim gibi zorluk çeken çocukların zorluksuz okumaları için de yaşamımın sonuna kadar mücadele edeceğim.”2
Sonraki süreçte görürüz ki İ.H. Tonguç hayatını bu karara adamış ve ömrünü bu yolda tüketmiştir. KE’yi ve öncesi kurumları bu kararlılığının ürünü olarak görmek abartı sayılmamalıdır.

Eskişehir kararlılığı
İ.H. Tonguç’un hizmeti başlatma ve geliştirme yeri olarak Eskişehir ilini belirlemesi ise ikinci kararlılığını oluşturacaktır.
Eskişehir’deki görevinin ilk günlerinden itibaren kente dönük olumlu yargılar geliştirmiştir. Anılarında bu küçük Anadolu kentini ekonomik ve stratejik açıdan önemli bulduğunu belirtirken Haydarpaşa-Bağdat demiryolunun kazandırdığı yenilik ve canlılıktan söz eder. Eskişehir’le Avrupa kentleri arasında benzerlikler bulmaya çalışır.3
Öte yandan yöre kırsalındaki halkın onun üzüntülerini katlayan yoksulluğu ve terk edilmişliği ise yine onun ilk kararlılığının yerindeliğini gösteren bir Anadolu gerçeği olarak belleğine yeniden kazılır.
Eskişehir’e ilişkin çelişkili yaşantı kesitleri de anılarında canlılığını hep koruyacaktır. Bir yandan İngiliz işgal subayından yediği tokatın onur kırıcılığını unutmazken öte yandan da utkuyla sonuçlanan İnönü Savaşları’nın kıvancını yaşar.4
Onu Eskişehir’e yakınlaştıran bir başka husus ise adını çok duyduğu, örnek aldığı, gıyabında tanıdıkça daha çok takdir edeceği Ethem Nejat adlı eğitimcinin 1. Dünya Savaşı’nın bunalımlı döneminde (1915-1917) bile eğitim müdürü olarak bu kentte gerçekleştirdiği başarılı çalışmalar ve gelişmiş uygulamalardır. Ethem Nejat’ın kırsal eğitime dönük yaklaşımları Tonguç’un gelecekteki hizmetinin niteliğini belirlemede ışık tutucu olacaktır.5
Enstitüleşmenin yaklaştığı dönemde ise Eskişehir’le ilgili bir başka değerlendirmesini Tonguç şöyle dile getirecektir.
“Trenimiz karanlık deryası içinde kaybolmuş ışıksız köylerin çevrelediği birçok istasyondan geçti. Mütemadiyen ışıklı köy arıyorum. Işıklı yollarla birbirine bağlanmış Avrupa köy ve kasabalarının manzarasını hatırlıyorum. Yüreğim burkuluyor. Nihayet memleketin her yerinden gelmiş trenlerin doldurduğu Eskişehir istasyonuna gelebildik. Hasretini çektiğim tabloya sonunda kavuşuyorum. Eskişehir bu dinamizmi dolayısıyla çok sevimlidir. Cumhuriyetimizin yarattığı canlı hayatı ve dinamik vatandaş tiplerini burada görebilirsiniz.” 6

Uygulama başlarken
İzleyen süreçte İ.H. Tonguç’un bir ileri görüşlülükle kırsal eğitim projesinin ilk örnekleri olan 1936’da ilk eğitmen kursunu, 1937’de ilk köy öğretmen okulunu, 1940’ın 17 Nisan’ında ilk Köy Enstitüsünü Eskişehir’in Hamidiye ve Mahmudiye köylerinde (şimdi ilçe merkezi) uygulamaya koymasının temelinde yukarıda sıralanan beğeniler yanında kuruluş arazisinin ve konumunun uygunluğuna ek olarak özellikle çevrede o güne göre ileri tarım uygulamasını bilen Kırım ve Romanya kökenli göçmen köylüleriyle onların arasına serpiştirilmiş Türkmen köylülerinin birlikte oluşturduğu barışçı, hoşgörülü ve yenilikçi toplumsal yapı özendirici olmuştur.7

Uygulamanın yerindeliği
Böylesi bir ortamda belirtilen kararlılıkla hayata geçirilen ilkler, her aşamada “canlandırılacak köy” atılımının ve ulusal imece katılımının başarılı örnekleri oldular. Doğayla uyumlu yapılanma; planlı yerleşimle kentselliğin yerele uygulanması; özemek kaynaklı olarak enstitünün elektriğe, sağlıklı suya, hijyenik altyapıya kavuşturulması; pedagojik eğitim öğretim ortamının oluşturulması; “kafa-kol-kalp” işbirliğinden oluşan üçlü üretimin yaşayışın temel belirleyicisi olması Hasan Âli Yücel’in “Dağ başlarında kentler yarattık” söyleminin somutlayıcıları oldular. 8

Sonuç
- İsmail Hakkı Tonguç, Çifteler (ÇKE) ve öncesindeki büyük projesinin başarısızlık riskini en aza indirirken uygulamanın da ulusal düzeyde örnek alınmasını sağlamış; uluslararası açılımda da ÇKE’nin bilimsel çevrelerce incelenmesinin ve gerçek KE modeli olarak tanınmasının yolunu açmıştır.9
- Çifteler (ÇKE) başarıları yeni kurulmakta olan enstitüler için özendirici model olurken dizgenin yaygınlaştırılmasına da önemli katkılar yapmıştır.

Sonsöz
Bir kez daha Tonguç Baba’yı en derin saygılarla anarken, Eskişehir’siz bir İsmail Hakkı Tonguç anlatımının eksikli olacağının altını çizmek istiyorum.

1 Tonguç Engin, Bir Eğitim Devrimcisi (İsmail Hakkı Tonguç) 1. Ki. 51- Güldikeni Ya. Ank. 1997
2 a.g.y. 22
3 a.g.y. 51
4 Küçükcan İlyas, Öncesi ve Sonrasıyla Çiftele Köy Enstitüsü. 141 (2018 Yunus Nadi Ödülleri Sosyal Bilimler Araştırma ödülü) YKKED Ya. İzmir 2018
5 Küçükcan İlyas, a.g.y. 141; Yılmaz Yunus, Turancı Sosyalist Ethem Nejat 57,83,107 İleri Ya. İst 2012; Erkek M.Salih, Ethem Nejat 279,295 Kitap Ya İst. 2012
6 Tonguç İsmail Hakkı, Kitaplaşmamış Yazıları C.1/180 Köy Ens. Ve Çağdaş Eğt. V. Ya. Ank. 1997
7 Küçükcan İlyas a.g.y. 140
8 Küçükcan İlyas a.g.y. 150
9 Kirby Foy, Türkiye’de Köy Enstitüleri (Ya. Hz. E. Tonguç) 141, 207 Güldikeni Ya. Ank. 2000, Küçükcan İlyas a.g.y 167  

İlyas KÜÇÜKCAN
Edebiyat Gr. Öğretmeni (E) / 1949 Çifteler
Köy Enstitüsü Çıkışlı