5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nda, genel sağlık sigortası (GSS) prim ödeme yükümlüsü olup olunmayacağı veya tarafına ölüm gelir/aylığı bağlanıp bağlanmayacağı hususları, gelir testi yapılmak üzere belirlenen iki grup bulunmaktadır. Birinci grupta; kanunun 60. maddesinin birinci fıkrasının (g) bendi kapsamındaki herhangi bir sosyal güvencesi olmayan genel sağlık sigortalıları, ikinci grupta ise ölüm gelir/aylığı bağlanacak hak sahibi ana ve babalar yer almaktadır. Öte yandan, 5510 sayılı kanunun geçici 4. maddesi kapsamında haklarında 5434 sayılı kanun hükümleri uygulanan iştirakçilerin bazı hak sahipleri için de “muhtaçlık” tespiti gerekmektedir. 

Birinci grupta yer alan genel sağlık sigortalılarının gelir testi, Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) dışında Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü’ne bağlı olarak valilik ve kaymakamlıklar bünyesinde görev yapan Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları’nca (SYDV), ikinci grupta yer alan hak sahibi ana ve babaların gelir testi ise SGK’nin sosyal denetmenleri tarafından yapılmaktadır. 

SYDV’lerce yapılan gelir testinde sosyal yardım bilgi sistemi (SOYBİS) kullanılmaktadır. Sisteme gelir testi yapılacak kişinin TC kimlik bilgisi girilmek suretiyle 8 başlık altında 22 ayrı sorgulama yapılmakta ve hanede kişi başına düşen gelir, sistem tarafından otomatik olarak tespit edilmektedir. 

5510 sayılı kanunun yürürlük tarihi olan 2008/Ekim ayı başından sonra ölen sigortalılarının ana ve babalarına gelir/aylık bağlanmasında aranan koşullar, kanunun 34’üncü maddesinde belirlenmiştir. Bu koşullardan “her türlü kazanç ve irattan elde etmiş olduğu gelirinin asgari ücretin net tutarından daha az olması” hususu SGK denetmenleri tarafından yapılan araştırmalar sonucunda tespit edilmektedir. Ancak SGK’ce hak sahibi ana/ babalar için denetmenlerce yapılacak gelir testine esas usul ve esaslar tam olarak oluşturulmadığından, hangi unsurların gelir ve irat sayılacağı konusu denetmenlerin kişisel çabaları ve mesleki deneyimleri ile kanunun 100. maddesi kapsamında yapılan sorgulamalar ve gerekli görülen kurum ve kuruluşlara yazı yazılarak çözüme kavuşturulmaya çalışılmaktadır. Bunun sonucunda, her denetmen gelir tespitini kendi usulüne göre yaptığından gelir durumu aynı olan ana ve babalar hakkında farklı gelir tespiti raporları oluşabilmektedir. Ayrıca SGK de hiçbir birimin SOYBİS’e giriş yetkisi bulunmamaktadır. 

Diğer taraftan, 193 sayılı Gelir Vergisi Kanunu’nun 2. maddesinde sayılan: Ticari kazançlar, zirai kazançlar, ücretler, serbest meslek kazançları, gayrimenkul sermaye iratları, menkul sermaye iratları ve diğer kazanç ve iratlar, ana ve babalar için “her türlü kazanç ve irat” kapsamında dikkate alınması gereken gelirlerdir. Bu gelir ve gelir sayılan unsurların tespit edilebilmesi için 213 sayılı Vergi Usul Kanunu’nun yoklama ve inceleme ile ilgili kısmında yer alan mükellefleri ve mükellefiyetle ilgili maddi olayları, kayıtları ve mevzuları araştırmak ve tespit etmek ile ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunu araştırmak, tespit etmek ve sağlamak hükümlerini içeren 127, 128, 134 ve 135. maddelerinde yoklamaya ve vergi incelemeye yetkili olanlarca bu inceleme ve araştırmaların yapılması öngörülmüştür. Buna göre, hak sahibi ana/babaların gelir araştırma denetiminin bu konuda kanaat kullanmayı gerektirmeyecek şekilde yeniden değerlendirilerek bir standarda kavuşturulması gerekmektedir. Bu nedenle asli görevi kayıtdışı istihdamla mücadele olan SGK denetmenlerinden hak sahibi ana/babaların gelir testi görevinin alınarak, SGK yönünden gelir testi işlemlerinde yeknesaklığın sağlanması için; 

Birincil olarak bu inceleme; genel sağlık sigortalılarının gelir testi işlemini, SOYBİS sistemini kullanmak suretiyle yapan Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları’na devredilebilir. Gelir/aylık talebinde bulunan hak sahibi ana/ babanın talebi SYDV’lere gelir testi yapılmak üzere gönderilir ve sonucun SGK sisteminde görüntülenmesi sağlanabilir. 

İkinci olarak hak sahibi ana/ babaların gelir testinin SYDV’lere yaptırılmaması halinde, 193 sayılı kanunun 2. maddesinde belirtilen her türlü kazanç ve irat tespitinin 213 sayılı kanunla yetki verilenlerce araştırma ve inceleme yapılmak suretiyle rakamsal olarak tespit edilerek SGK’ye bildiriminin yapılması sağlanabilir. SGK gelir tespiti sonucunu aldıktan sonra diğer koşulların gerçekleşip gerçekleşmediğini (yaş, gelir/ aylık alıp almama) belirleyerek ana ve babaya ölüm gelir/aylığı bağlayacaktır. Kaldı ki bunun uygulamada örnekleri bulunmaktadır. Örneğin engelliliği nedeniyle vergi indiriminden yararlananlara SGK tarafından daha uygun koşullarda yaşlılık aylığı bağlanmaktadır. Ancak bunların engellilik dereceleri SGK sağlık kurulları yerine, Maliye Bakanlığı Merkez Sağlık Kurulu tarafından belirlenmektedir. Sigortalıların kontrol muayenelerinde de aynı şekilde işlem yapılmaktadır. SGK, belirlenen engellilik derecesine göre sadece aylık bağlamaktadır. Netice itibarıyla, kurumlar kendi uzmanlık alanına giren işlemleri yapmalı ve uzmanlıklarından ilgisine göre diğer kurumlar da yararlanmalıdır. 

SORULARINIZ İÇİN nergis.simsek@cumhuriyet.com. tr adresine e-posta yollayabilirsiniz.