İnsanlıkta değişen bir şey yok! (19.10.2021)

İngiliz düşün dünyasının öncel ve önde gelen temsilcilerinden Francis Bacon’u daha çok ünlü ütopyası Yeni Atlantis ile tanıyoruz. “Edebiyatta Mimarlık” kitabımız için “Yeni Atlantis” ütopyası hakkında bir yorum kaleme alan felsefeci Ayça Akarsu şöyle anlatıyor yazarın önemini:

“Francis Bacon, I. Elizabeth’in adalet bakanı Nicholas Bacon’ın oğlu olarak dünyaya geldi. 1561 yılıydı; ünlü şair ve oyun yazarı William Shakespeare’in, modern fiziğin ve astronominin kurucularından Galileo Galilei’nin, fizikçi ve matematikçi Johannes Kepler’in ünlü müzik adamı Claudio Monteverdi’nin dünyaya geldiği o on yıllık muhteşem sürecin başlarıydı.

FELSEFE, BİLİM VE DEVLET!

Bacon, on iki yaşında Cambridge’e girdi, hukuk eğitimini sürdürdüğü üniversitenin daha ilk yıllarında Aristo felsefesiyle (Skolastik felsefeyle) tanıştı ve ardından bu felsefeye karşıt fikirler geliştirdi. Aristo felsefesini yararsız buluyordu. Henüz Orta Çağ’ın yetiştirdiği en önemli filozoflardan biri olacağı bilinmiyordu, fakat Bacon, felsefesinin temeline bilimi oturtmuştu bile.

Hukuk kariyeri boyunca aynı zamanda siyasi kariyerini de ilerletmek çabasındaydı. Onun kafasında, geliştirdiği düşünce disiplini doğrultusunda yeni bir devlet modeli oluşmaya başlamıştı; ideal olan devlet, doğayı deneyle kavrayıp insanların yararına kullanacak olandı.

Francis Bacon, bilimlerin düzenlemesini yapmak, insanlığın şiddetle gerek duyduğuna inandığı yeni bir tutum ve yöntembilimi geliştirmek amacıyla dev bir çalışmaya başlamak istedi. Ne var ki bu çalışmanın yalnızca birkaç taslağını ve birkaç parçasını yayımlayabildi:

Bilimin İlerlemesi (The Advancement of Learning), Yeni Organon (Novum Organum) ve kafasındaki ideal devlet düzenini anlattığı yapıtı: Yeni Atlantis (Nova Atlantis).” (Edebiyatta Mimarlık / Hikmet Temel Akarsu, Nevnihal Erdoğan / s. 362-363).

BİR DÜŞÜNCE KILAVUZU

1984 Yayınevi, Francis Bacon’un Batıda çok iyi bilinen ve önemsenen fakat klasikler arasında yer almasına karşın bizde bugüne kadar basılmamış bir kitabını yayınladı: Antik Bilgelik.

Antik Bilgelik, günümüz kitap anlayışının dışında, farklı bir biçemde hazırlanmış bir yapıt. Daha çok döneminde, devlet idarecilerine yön vermek için hazırlanmış bir düşünce klavuzu gibi. Yazar, antikiteden miras efsane, destan, masal, mit ve kıssalar üzerinden giderek bir bilgelik betiği hazırlamış.

Açımlayıcı bir önsözün ardından Antik dönem sözlü edebiyat, masal, efsane, destan, söylence ve anlatılarından bazı kıssaları ele alarak önce kısaca özetlemekte, ardından bunların alegorik olarak ne ifade ettiğini inceleyerek bilgeliğe ilişkin bir hisse çıkarmakta.

Her biri çok yakından tanıdığımız, bildiğimiz pagan çağı kahramanları olan düşsel karakterlerin sergüzeştinden yola çıkarak insan davranışlarına ve bunların sonuçlarına ilişkin çıkarsamalarda bulunmakta.

KYKLOPLAR’DAN PROMETHEUS’A

Bu masal ve anlatılar arasında neler yok ki: Kassandra ya da Kehanet, Typhon ya da Asi, Kykloplar ya da Dehşet Vekilleri, Narkissos ya da Kendini Sevme, Styx Nehri ya da İttifaklar, Pan ya da Doğa, Perseus ya da Savaş, Endymion ya da Gözde, Orpheus ya da Felsefe, Erikthonios ya da Sahtekârlık, Nemesis ya da Şeylerin Değişmesi, Akhilleus ya da Savaş, Diyonysos ya da Bacchus, Prometheus ya da İnsanlığın Durumu, Metis ya da Nasihat, Sirenler ya da Hazlar ve daha niceleri… (Orijinal baskıda da var mıydı bilemiyoruz ama 1984 Yayınevi basımında söz konusu söylence ve masallar, antikiteye ilişkin ünlü ve harika tablolar eşliğinde görselleştirilmiş.)

Yazar, yaşam sırasında doğru tercihlerde bulunabilmek için antik bilgelikten çıkarsamalar yapmak dışında, bir anlamda her dönemin idareci sınıfına diskur niteliğinde meseller sunmakta. Bunu yaparken de saygı duyulacak bir yöntem izleyerek bir alegoriden çıkarılacak herhangi bir sonucun kesin olmadığını en başta mütevazı bir şekilde belirtmekte, edebiyatın zengin tasavvur dünyasını, yaratıcı subjektivizmini sınırlamaya çalışmaktan sakınmakta. Adeta bir küçük sözlük gibi hazırlanmış yapıtları yorumlarken özetin hemen ardından “sanırım” diyerek analizini dile getirmekte.

YÖNETİCİ SINIFLAR!

Kitap, her yaştan, her çağdan insana bilgeliğe dair paha biçilmez gözlem ve yorumlar sunsa da daha çarpıcı olan insanlıkta idare yöntemleri açısından hiçbir şeyin değişmediğini, o çağda da yönetici sınıfların, bugünkü dünyanın dört bir yanında yapılan yanlışları ısrarla yaptığını hazin bir şekilde sergilemekte.

Bakınız “Typhon ya da Asi” bölümünde yazarın meseli analiz edişine…

“… uzun süre hüküm sürmekten dolayı hükümdarlar yozlaşır ve tiranlaşır, her şeyi kendi tekellerine alır ve senatörler ile soylulardan gelen tavsiyeleri hiçe sayar, kendi başlarına düşünüp taşınırlar; yani kendi istek ve arzularına göre yönetim gösterirler. Bu durum insanları kışkırtır ve insanların kendi seçtikleri bir lideri yaratma ve öne çıkarma konusunda çaba göstermelerine neden olur. Böylesi tasarılar genellikle suç ortaklığı yaptıkları durumda halkın ayaklanmaya hazır olduğu esnada, soylular ve asilzadelerin gizli hareketleri ve kışkırtmaları tarafından başlatılır; bundan dolayı da devlette bir taşma başlar ki bunu da Typhon’un doğumu uygun bir şekilde simgelemektedir.” (s.18)

Bugünün dünyasındaki birçok ülkeye baktığımızda görüyoruz ki; aradan geçen 500 yıla karşın insanlıkta değişen bir şey yok gibi…

Antik Bilgelik / Francis Bacon / Çev.: Murat Can Mutlu / 1984 Yayınevi / 128 s.