Faydalı bilgiler... Hızır

Dün İslâm’daki Mehdi beklentisinin Yahudi-Hristiyan “Mesih” inancıyla etkileşimden çıkan bir “bağdaştırma”ya (“senkretizm”) dayandığına değinip Hızır-İlyas kültünün de böylesi bir örnek olduğunu işaret ederek noktalamıştık. Buradan devam edelim!...

Hızır, İslâm’da bir “velî” mi yoksa “nebî” (peygamber) mi telakki edileceği tartışması sonuçlanmamış olan bir figür. Ancak İlyas konusunda Kur’an, tartışmaya mahal vermeyecek açıklıkta onun bir peygamber olduğunu zikreder.

Bu çerçevede Hızır ile İlyas ilişkisine değinen tarihçi ve şarkiyatçıların çoğu Hızır’ın aslında İlyas’ın lâkabı (sıfatı) olduğunu önerir. Öte yandan böyle düşünmeyip onların her ikisini ayrı şahsiyetler sayan ve yılın belirli zamanlarında birleşerek belli işler gördüklerini ileri sürenler de vardır.

Her halükârda insanlara bolluk bereket getirip yokluktan kurtaran, zor durum ve felaketlerde yardım eden, savaşlarda imdada yetişen bir Hızır ya da Hızırİlyas inancı, halk Müslümanlığının hâkim motiflerinden biridir. Bunun pratikteki, yani ritüel karşılığı da kışın sona erip yaz mevsiminin başladığını işaret eden Hıdrellez kutlamalarıdır.

Bu kutlamaya doğuş veren ve İslami çerçevede karşımıza çıkan inanç, aslında Anadolu’da tarihsel süreçte Hristiyan-Müslüman buluşmasının seyrine ve sonucuna ilişkin çok çarpıcı bir örnektir. Tarihçi Prof. Ahmet Yaşar Ocak’ın konuyla ilgili eşsiz çalışması (“İslâm-Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas Kültü”, 1985) temelinde aktaralım!..

Müslüman halk inançlarında insanüstü meziyetlere sahip efsanevi bir kült şahsiyet olarak karşımıza çıkan Hızır, bir Hristiyan azizin “transformasyonu”dur.

Anadolu’da İslâm-öncesi dönemde Hıristiyan ahali tarafından asırlar boyunca takdis edilmiş olan Aya Yorgi (AyiosYeoryios) etrafında oluşmuş kültik inanış, Anadolu’nun İslâmlaşmasından sonra Müslümanlığa ‘transfer’ olmuştur. Aya Yorgi, ‘Hızır’la özdeştirilmiş ve Suriye, Anadolu, Balkanlar ve Kırım gibi yerlerde ona ait makamlar, kilise ve manastırlar İslâmi dönemde Hızır veya Hızır-İlyas’a mal edilmiştir

İslâm kaynaklarına bile ‘Cerciş Aleyhisselam” adıyla bir peygamber olarak giren Aya Yorgi, kendisiyle ilgili anlatılarda, tıpkı daha sonra Hızır için olduğu gibi, uğradığı eve bolluk ve bereket saçan, kuru tahtaları yeşertip ulu ağaç haline getiren ve hastalıkları iyileştiren bir aziz olarak anlatılır.

Bugün Türkiye’de Hıdrellez’in kutlandığı 6 Mayıs tarihi dahi, etkinliğin Hıristiyanlıkla ilişkisine işaret eder. Çünkü Aya Yorgi kültü de Yunanistan, Balkanlar ve diğer bazı Doğu Avrupa ülkelerinde 6 Mayıs’ta olup Bizans Anadolu’sunda da bu tarihte kutlanmaktaydı.

Ancak durumu daha da çarpıcı kılan bir başka nokta, Aya Yorgi’nin de büyük olasılıkla Hıristiyanlık- öncesi Anadolu’nun efsaneleşmiş bir Hitit tanrısının Hıristiyanlaştırılmış formu olmasıdır. Yani, tıpkı İslamiyetin Anadolu’ya yayılma sürecinde Hıristiyan inanç pratiklerini İslamileştirmesi gibi, Hıristiyanlık da Anadolu’da yayılırken burada daha önceden mevcut pagan kültleri gerçek ya da hayali azizlere maletmek suretiyle Hıristiyanlaştırmıştır.

Demek ki Anadolu’da yaz gündönümüne işaret eden bir pagan kutlama, bu coğrafyaya yayılan Hıristiyanlığa Aya Yorgi kültüyle içsel kılınmış, Müslüman Türklerin hâkimiyetine geçen Anadolu’da da Aya Yorgi, Hızırilyas’a dönüştürülüp İslamileştirilmiştir. Bu şekilde, art arda gelen zincirleme senkretizmlerin, Anadolu coğrafyasının önceki ve sonraki insan unsurları arasındaki yabancılığı kazasız-belasız gidermeyi mümkün kıldığı ileri sürülebilir.