Bütün canlılar doğaya uyum sağlayarak evrim sürecinde yarına kalmaya çalışırlar. Uyum sağlamak dendiğinde, dünyada başka benzeri olmayan bir şekilde renk değiştirerek çevresine uyum sağlayan bukalemun gelir aklımıza ilk önce. Bukalemuna benzer şekilde renk değiştiren canlılar denizlerde de vardır ancak bukalemun daha bir gözümüzün önündedir. Diğer hayvanlar taşıdıkları renklerle doğada kamufle olurken bukalemun bulunduğu ortama uygun olarak renk değiştirerek göz önünde gizlenir. Bukalemun oradadır ancak renk değiştirmiştir, düşmanları bakarlar ve onu fark edemezler. Böylece hayvan korunmuş olur. 

İNSANLARDA BUKALEMUN DAVRANIŞI

Biyolojik dünyadaki bukalemun davranışına benzer davranışları sosyal ortamlarda insanların da sergilediklerini düşünebiliriz. Bence insanların bu özelliklerini iki grupta toplamak mümkündür. Birincisi uyum sağlamak için bukalemunluk, ikincisi çıkar sağlamak için bukalemunluk. 

Uyum için bukalemunluk: İnsan sosyal bir varlıktır, arada başkalarıyla çatışsa da genelde diğer insanlara uyum sağlamaya çalışır. Uyum sağlama konusunda empati kurmak önemli bir araçtır. Kişi karşısındakinin duygularını ve düşüncelerini anlamaya çalışarak, davranışlarını taklit etmeye çabalayarak onunla uyumlaşma sürecine girer. Bebeklerde gaz ağlaması ile acıkma ağlaması farklıdır. Bir araştırmada bir grup bebeğe teypten gaz ağlaması dinletildiğinde onların da bunu taklit ederek ağlamaya başladıkları, acıkma ağlaması dinleyenlerin ise acıkma ağlaması sergiledikleri gözlenmiştir. Bebeklerdeki bu taklit gelecekte başkalarıyla kuracakları empatinin ilk adımıdır. 

Asch’ın ünlü deneyinde gerçek deneklerin önemli bir kısmı kısa çizgiye kasıtlı olarak “uzun” diyen çoğunluğun görüşüne uymuştur. Bir halk deyişinde, “Eğer bir ülkede herkesin bir gözü görmüyorsa sen de bir gözünü kapat” önerisi dile getirilir. Dilimizde sürüden ayrılmamak, çıkıntılık etmemek gerektiği anlamında “Uyaroğlu olmalı” denilir. Sonuçta işyerlerinde ve mahallelerdeki komşuluk ilişkilerinde insanlar, mümkün olduğunca diğer insanlara uyum sağlamaya çalışırlar. 

Bu tür uyum sağlamada kişi para veya makam sağlamaya çabalamaz, kişiyi motive eden şey sosyal onaydır, göze batmamak, olumsuz eleştiri almamaktır.

Çıkar için bukalemunluk: Bazen de insanlar para, unvan, ikbal için, kısacası nemalanmak amacıyla sahip oldukları düşüncelere, değerlere aykırı davranırlar, kendi özlerini inkâr ederler, örneğin siyasi görüşlerinin tam zıttını savunmaya başlarlar. Bu durumun çıkar için bukalemunluk olduğunu söyleyebiliriz. Burada yanar dönerlik vardır. Eğer kişi inandığı için siyasi veya felsefi görüşlerini değiştirmişse bu bukalemunluk değildir. Ancak bir şekilde nemalanmak için değiştirirse ve bu değişikliğin doğal olduğu konusunda kendisini ve çevresini ikna etmeye çalışırsa, bu durumun çıkar için bukalemunluk olduğu düşünülebilir. 

Sayın Hulki Cevizoğlu dünya görüşünü değiştirmeden önce kitle psikolojisiyle ilgili yazdığı kitapta bukalemunluk etkisini güzel bir şekilde tanımlamıştı.  

Bukalemunun renk değiştirerek kendini koruması doğaldır, doğaya uygundur, bu davranışın ahlaki olup olmadığını tartışmayız. Çünkü doğada ahlak, etik gibi kavramlardan söz edilmez. Ahlak, etik insanın neokorteksinin getirilerindendir. Aslanın geyiği yemesi ahlaka aykırı değildir ancak insanların sadece keyif için avlanmaları ahlaki değildir. Ailelerini beslemek için avlanmak zorunda olan kişiler, eğer isterlerse ahlaki davranabilirler. Forrest Carter’ın “Küçükağaç’ın Eğitimi” adlı kitabında Kızılderili dede ormanda hindi avına çıktığında avlayabilecekken en iri ve sağlıklı olan hindileri değil grubun geleceğini düşünerek zayıf olanları avlamayı tercih etmektedir.

Kişi çevresine uyum için bukalemunluk ettiği zaman başının derde girmemesi veya sosyal onay almak için bu yola başvurur. Çıkar için bukalemunluk edenin ise sosyal onayın ötesinde somut bir çıkar beklentisi vardır. İşte ahlaki olmayan budur. Doğada bukalemun hayatta kalabilmek için renk değiştirir. Eğer bir insan da hayatta kalabilmek için kimliğini ve gerçek düşüncelerini gizliyorsa bu durum bence çıkarcılık değildir, nefsi müdafaa sayılır, ahlaksızlık sayılmaz. Aç gözlülükten kaynaklanan bukalemunluk ise ahlaki zayıflıktır.