Son günlerde Shakespeare hep aklımın ucunda.

İngiliz tarihinin en gerilimli dönemlerinden birinde yaşamış olan büyük ozan din-siyaset ilişkisinden toplumsal baskılara uzanan zor bir sürecin gündemde olduğu Kraliçe I. Elizabeth yönetiminin yaşayan efsanesi olmuş, bu konumunu yüzyılların gerisinden günümüze taşıyarak adını belleklere kazımıştır.

Yaşamını tiyatro ile buluşturduğu için hep siyasetin içinde olmuştur. Halkın (pek çoğu okuma yazma bilmeyen binlerce tiyatro seyircisinin) siyasetle birinci elden ilgilendiği bir aşamanın ozanıdır. İngiliz siyaset dünyasının belirli dönemlerini işlediği birçok “tarih oyunu”nda imzası olduğu gibi trajedileri de toplumsal-siyasal düşüncelerle yoğrulmuştur. Shakespeare özelikle bu yapıtlarıyla toplumunun vicdanı olmuştur.

Gelin “Hamlet” trajedisiyle başlayalım. Ünlü “Var olmak mı yok olmak mı” sözlerinin sahibi Hamlet, içinde yaşadığı toplumun yozluğunu şu dizelerle anlatır:

“Kim dayanabilir zamanın kırbacına/ Zorbanın kahrına, gururunun çiğnenmesine/ Sevginin kepaze edilmesine./ Kanunların bu kadar yavaş/ Yüzsüzlüğün bu kadar çabuk yürümesine,/ Kötülere kul olmasına iyi insanın...” (III, i) (Çev. Sabahattin Eyüboğlu)

YÜKSEK DEĞERLERİ YERLE BİR EDENLER

Shakespeare’in en önemli oyunlarında, toplumun ve insanlığın yüksek değerlerini yerle bir edenler, devlet yetkesini kendi istekleri doğrultusunda kullanan yöneticilerdir. “Hamlet”in Kral Claudius, “Kral Lear”in Lear, “Macbeth”in Macbeth, “III. Richard”ın Richard karakterleri Shakespeare’in bu bağlamdaki en vurucu örnekleridir. Shakespeare bu karakterlerin, yapmış oldukları yanlış seçimlerin sonucunda uğradıkları bozgunu dile getirir.

Claudius, yerine geçmek için kral ağabeyini, Macbeth Kral’ı Duncan’ı, Richard yolunun üstündeki ağabeylerini ve yeğenlerini öldürmüş, Lear ülkesini kızları arasında paylaştırırken yaptığı adaletsizlikle toplumu huzursuzluğa boğmuştur.

“Talih tekeri” olgusu “III. Richard”ın temel yapısını belirler: İngiliz tarihinde “Güller Savaşı” olarak anılan iç savaşta “Beyaz Gül” ailesinin bireyi olan Richard zekâsı ve güzel konuşma yeteneğiyle siyasal erke ulaşma yönündeki kurnazca tasarlanmış eyleminin belirli bir aşamasına dek “yükselecek” ve kral olacaktır. Ne ki öç alma ve insan harcama yolunda sınır tanımayarak gitgide zorbalaşan “kral”ın gerçek yüzü bir süre sonra ortaya çıkar ve talih tekeri onu “düşüş” noktasına getirir. Gelişigüzel yalan ve iftira eylemleriyle yalnız halkı değil, yandaşlarını da sindiren Richard’ın “öfke” dozu da gitgide artmaktadır. Bir toplantıda, kendisine düşmanları tarafından büyü yapıldığını söylemesi üstüne, saygın bir devlet yetkilisinin “eğer bu doğruysa” sözünü, kendisinden kuşku duyulduğu gerekçesiyle hakaret sayması ve “eğer” sözcüğü nedeniyle bu soylu kişinin, başını vurdurtması “düşüş”ün önemli göstergelerindendir. Shakespeare, “zalim” olandan doğruluk ve adalet beklenemeyeceği düşüncesiyle Richard’ı gitgide yalnızlaştırır ve savaş alanında, atını yitirmiş bir asker olarak ölümün kucağına bırakır.

‘ŞİİRSEL ADALET’ PEŞİNDE BİR YAZMA SERÜVENİ

Shakespeare’in öteki “kral”larının yazgıları da aynıdır: Claudius, Hamlet’e kurduğu tuzağa kendi de düşer; Macbeth, Macduff’a döğüşte yenilecek, Lear bütün çocuklarını yitirmiş yarı bunak bir baba olarak ölecektir. Hamlet’in deyişiyle:

“Koca imparator Sezar ölüp toprak olunca/ Bir deliği tıkayabilir rüzgâra karşı/ Ey bir zamanlar dünyayı titreten kasırga// Şimdi duvarda harç, kışın soğuğuna karşı.”

(V, i) (Çev. Sabahattin Eyüboğlu) Shakespeare, oyunlarında “yıkım”la yüzleşen kralların yerini boş bırakmaz. Siyaset savaşımını çoğunlukla genç savaşçılar kazanır. III. Richard’ın tahtına oturan kişi ise tarihsel bir gerçeği yansıtır. İngiltere’yi kana boyayan Güller Savaşı’nda “Kırmızı Gül” ailesini temsil eden genç Henry, “Beyaz Gül” ailesinden Richard’ın ölümüyle İngiltere Kralı (VII. Henry) olacaktır.

Shakespeare siyaset sahnesinden örneklerini çizdiği oyunlarında “şiirsel adalet”i gerçekleştirme yönünde bir yazma serüveni yaşamaktadır. Bu serüven yer yer yaşanmış tarihsel gerçekleri de yansıtmaktadır.