Türkiye’nin Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ni nasıl uygulayacağı merak konusu

Rusya’nın Ukrayna’ya açtığı savaşın ardından Ankara’nın Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ni “krizin tırmanmasının önüne geçecek şekilde” kullanacağını açıklaması sonrası gözler, boğazlardaki savaş gemisi trafiğinin nasıl yönetileceğine çevrildi. 

Ukrayna, Rusya’nın savaş gemilerinin boğazlardan geçişinin yasaklanmasını talep etmiş, Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu, pazar günü konuyla ilgili yaptığı açıklamada “Biz bunu uzmanlarımızla, askerlerimizle, hukukçularımızla değerlendirdik; görülüyor ki artık bu bir savaşa dönüştü” demiş ve Montrö uyarınca Rusya ve Ukrayna’ya ait savaş gemilerinin boğazlardan geçmesinin yasaklanacağını açıklamıştı. Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin 19. maddesi, Türkiye’nin taraf olmadığı bir savaşta, savaşın tarafı olan devletlerin askeri gemilerinin boğazlardan geçişini yasaklıyor ancak savaşan devletlerin gemileri boğazları kullanarak kendi limanlarına dönebiliyor. Bu maddenin işletilmesi durumunda diğer ülkelerin savaş gemileri ise sözleşmedeki kısıtlamalara uyularak Karadeniz’e geçebiliyor.

16 Şubat’ta Çanakkale Boğazı’ndan çıkan Rus donanmasına ait Epron savaş gemisi, uluslararası ajanslar tarafından görüntülendi.

19. MADDEYE ATIF

Konuyla ilgili taraflara henüz resmi bildirimde bulunulmazken Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, önceki gün kabine toplantısının ardından yaptığı açıklamada, “Montrö Sözleşmesi’nin boğazlardaki gemi trafiği konusunda ülkemize verdiği yetkiyi, krizin tırmanmasının önüne geçecek şekilde kullanma kararındayız” diye konuştu. Dışişleri Bakanı Çavuşoğlu’nun kabine toplantısı sonrası yaptığı açıklamalar, Türkiye’nin uygulayacağı kısıtlamaların, Montrö Sözleşmesi’nin 19. maddesiyle sınırlı kalmayacağını da ortaya koydu. Çavuşoğlu, Montrö’nün 19. maddesine atıfta bulunarak “Türkiye savaşın tarafı değilse, savaşa taraf ülkelerin gemilerini boğazdan geçirmeme yetkisi var. Savaş gemisi Karadeniz’deki üssüne geri dönüyorsa geçiş engellenmiyor” derken Türkiye’nin tüm ülkelere Montrö’nün 19. maddesinde bulunmayan bir uyarıda da bulunduğunu açıkladı ve “Kıyıdaş olan, olmayan bütün ülkeleri boğazlardan savaş gemisi geçirmemesi konusunda uyardık. Montrö ne diyorsa bunu uyguladık, bundan sonra da uygulayacağız” diye konuştu.

"ENGELLEME HAKKIMIZ VAR"

Montrö Sözleşmesi, iki durumda Türkiye’ye boğazlardan geçecek tüm savaş gemilerini engelleme hakkı veriyor. Sözleşme’nin 20. maddesine göre savaş zamanında Türkiye savaşa taraf ise Türk hükümetine savaş gemilerinin boğazlardan geçişi konusunda dilediği gibi davranma hakkı veriyor. Sözleşmenin 21. maddesi ise Türkiye’nin kendisini “pek yakın savaş tehlikesi tehdidi altında” sayması durumunda yine Türk hükümetinin savaş gemilerinin boğazlardan geçişi konusunda dilediği gibi davranabilmesini öngörüyor. Devam eden Rusya-Ukrayna savaşında Türkiye bir taraf olmadığı için boğazlardan savaş gemilerinin geçişinin engellenebilmesi, ancak Türkiye’nin 21. maddeyi işletmesi durumunda mümkün olacak. Çavuşoğlu’nun kıyıdaş olan ve olmayan tüm ülkelerin savaş gemilerinin boğazlardan geçmemesi konusunda ‘uyardıklarını’ açıklaması, Türkiye’nin gerektiğinde bu maddeyi uygulayabileceğini ortaya koydu. Türkiye, bu yolla Rus gemilerinin boğazlardan geçişine yasak konulduğu bir ortamda NATO gemilerinin Karadeniz’e geçmesiyle oluşabilecek bir gerilimi önlemeyi amaçlıyor. 

RESMEN İŞLETİLMEDİ

Türkiye, henüz Montrö Sözleşmesi’nin 21. maddesinin işletildiğine dair resmi bir bildirim yapmadı. Montrö uyarınca 21. maddeyi işletmesi durumunda Türkiye’nin hem sözleşmenin taraflarına, hem de Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri’ne bu maddeyi uyguladığına dair bildiri göndermesi gerekiyor. Türkiye’nin bu maddeyi işletmesinin engellenmesi ise ancak Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin üçte iki çoğunlukla Türkiye’nin aldığı bu önlemlerin haklı olmadığına dair bir karar alması ve Montrö’nün taraflarının çoğunluğunun da aynı görüşte olması durumunda mümkün olabiliyor.