Muhtarlar yerel yönetimlerde ne kadar önemli, sorunları neler?

Pazar günü yapılacak yerel seçimlerde Türkiye genelinde 50 bine yakın muhtar seçilecek. Bunun 32 binden fazlasını mahalle muhtarları, kalanını da köy muhtarları oluşturuyor.

Türkiye nüfusunun yüzde 80'e yakını büyükşehirlerde yaşıyor.

2012'de yürürlüğe giren bir düzenlemeyle büyükşehirlerdeki köyler mahalle statüsü kazanmıştı.

Ancak uzmanlara göre bu dönüşüm yerel yönetim sorunlarına cevap veremedi.

Yerel seçimlerden önce mahalle muhtarlıklarının gerekliliği de sorgulanmaya başladı.

BBC Türkçe'ye konuşan uzmanlar, mahalle muhtarlarının siyasi olarak hala önemli aktörler olduğunu; yerelde demokratik katılım ve kadınların siyasi deneyim kazanması için önemli roller üstlenebileceğini savunuyor.

"Eskiden tüzel kişiliğimiz vardı, asayişten ruhsat işlerine köydeki her şeyden sorumluyduk ama büyükşehir olduktan sonra belediye başkanlarının memurları olduk. Eskiden işlerimizin peşinden koşturur, Hazine'ye kadar takipçisi olurduk".

'BÜYÜKŞEHİR OLDUKTAN SONRA BELEDİYE BAŞKANLARININ MEMURLARI OLDUK'

1994'ten beri Türkiye'nin tek Ermeni köyünün muhtarı olan Berç Kartun, BBC Türkçe'ye Hatay'ın 12 yıl önce büyükşehir olmasıyla hayatlarında "hey şeyin değiştiğini" bu sözlerle aktarıyor.

Türkiye'deki birçok köyün nüfusu 1950'lerden bu yana azalıyor.

Bunda köylerin elverişli yönetim imkanlarına rağmen, belediyelerle rekabet edememesinin de etkili olduğu düşünülüyor.

BBC Türkçe'ye konuşan Hacettepe Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü'nde Prof. Dr. Uğur Sadioğlu, köylerin "insan kaynağı ve eğitim" gibi eksiklikler nedeniyle yasadaki ayrıcalıklarından faydalanamadığı görüşünde.

'ÜVEY EVLATLAR'

Kalabalık köylerin yerini, 2000'li yıllardan itibaren kentlerde nüfusu yer yer 100 binleri geçen mahalleler almaya başladı.

2012'de yürürlüğe giren bir düzenlemeyle büyükşehirlerdeki köyler mahalle statüsüne alındı.

Peki yerel yönetimlerde mahallenin öneminin arttığı bu dönüşüm sürecine uygun bir kurumsal değişim yaşandı mı?

Sadioğlu bu soruyu, "Sosyolojik ve ekonomik ihtiyaçlar açısından köy olan yerler de mahalleye dönüştü. Fakat statü çok farklı" diyerek yanıtlıyor ve ekliyor:

"Türkiye'nin tercih ettiği büyük şehir modeli günün sonunda bir açmazlar silsilesini karşımıza getirdi".

Cumhuriyet'in ilk 20-30 yılında Türkiye'de nüfusun çoğunluğunun yaşadığı köylerin yönetimi Köy Kanunu ile düzenlendi.

Köylere ayrı bir tüzel kişilik ve bütçe sağlayan kanunda köy yönetimine özel organlar, sorumluluklar, yetkiler ve görevler tanımlanıyor.

BBC Türkçe'ye konuşan Küresel Eşitlik ve Kapsayıcılık Ağı'nın Kurucusu Ayşe Kaşıkırık, "Ama mahalle muhtarlığı üvey evlat gibi ihmal edilmiş, bir yasası yok, unutulan ve unutturulan bir birim olarak kalmış" diyor.

1977'DEN BERİ MUHTAR SEÇİLEN SAĞSÖZ: AĞIRLIĞI YOK, DÜŞÜK BİR MÜESSESE

Türkiye'de 25 yaşı geçmiş ve adli sicil kaydı olmayanlar, istediği mahallede veya köyde en az altı ay ikamet etmek koşuluyla muhtar adayı olabiliyor.

Aday olmak isteyenlerin son güne kadar herhangi bir resmi başvuru yapmadan aday pusulasını bastırıp, seçimlere katılması mümkün.

Bazı muhtarlar bu süreçten rahatsız olduklarını söylüyor.

Erzurum'un Yakutiye ilçesine bağlı Ömer Nasuhi Bilmen Mahallesi'nin muhtarı Tahir Sağsöz, 1977'den beri bütün muhtarlık seçimlerini kazanmış.

Bu yıl yeniden aday olduğunu söyleyen Sağsöz, 20 bine yakın seçmenin olduğu mahallede 10'dan fazla adaya karşı yarıştığını söylüyor.

Sağsöz "muhtarlık müessesesinin bir ağırlığının olmamasından" şikayetçi:

"Para için, asgari ücret maaşını düşünerek aday oluyorlar. Emekli değilse, bir de emekli primini ödüyor. Seçim gününe kadar pusulanı koyabiliyorsun... Kimse de sormuyor ki; 'kardeşim sen kimsin?'"

AFŞİN'İN TEK KADIN MUHTARI: 'OY YOKSA HİZMET YOK' DİYORLAR

Muhtarlar doğrudan hizmet sağlayıcıları olmasalar da mahallelinin hizmet ihtiyaçları için ilk başvuru noktalarından biri olmayı sürdürüyor.

Muhtar Tahir Sağsöz, "Mahallenin sıkıntılarını, yol, su, asfalt ihtiyaçlarını belediye kanallarına iletiyoruz, dilekçe yazıyoruz, mahallenin ne sıkıntısı varsa takip ediyoruz" diyor.

Sağsöz, Yakutiye Belediye Başkanı'nın hizmetlerinden memnun olduğunu belirtiyor:

"Köylerimizde köy konağı, mahallemize muhtar evi, taziye evi, her şeyi dört dörtlük yaptı" diyor.

Ancak belediyelerin muhtarlardan giden talepleri karşılamadığını söyleyenler de var.

2019'da Kahramanmaraş'taki Gözpınarı Mahallesi Muhtarı seçilen Feride Gül, Afşin ilçesinin ilk kadın muhtarı olmuştu.

Gül, "Eşimin (sosyal medyada) paylaşımları nedeniyle gözaltına alınmasından sonra ben aday oldum" diyor.

Gül, muhtar olarak geçirdiği 5 yılla ilgili olarak "Hiçbir zaman hizmet gelmedi. Afşin Belediyesi, 'oy yoksa hizmet yok' diyor. Yollarımızı yapmadılar, kanalizasyonumuz yapılmadı" diye konuşuyor.

MAHALLE MUHTARLARINA GEREK YOK MU?

Türkiye'de son yıllarda çok sayıda devlet hizmeti e-devlet üzerinden sunuluyor.

Diğer gelişmelerle birlikte bu durum, nüfus, vatandaşlık ve askerlik gibi konularda başvuru noktası olan muhtarlara artık ihtiyaç duyulup duyulmadığının sorgulanmasına neden oluyor.

Prof. Dr. Sadioğlu, dijital okur yazar olmayan nüfus için belediyeler veya kaymakamlıklarda açılacak birimlerin kullanılabileceğini savunuyor.

Ancak muhtarlığın "gereksiz" olduğu görüşüne karşı çıkıyor. Bunda muhtarlıkların "doğrudan demokratik katılım" ve "kadın adayların desteklenmesi için" fırsatlar sunabileceğine inanmasının etkili olduğunu belirtiyor.

'MUHTARLIĞIN ÖNEMİNİ SON DÖNEMDE İLK KEŞFEDEN CUMHURBAŞKANI ERDOĞAN OLDU'

BBC Türkçe'ye konuşan Ayşe Kaşıkırık da bu görüşe katılıyor:

"Muhtarlar aslında Türkiye'de doğrudan demokrasinin tek mercii. Adaylar, siyasi partilerin logolarıyla değil doğrudan, bireysel olarak yarışıyorlar" diyor.

Ancak uzmanlara göre muhtarların bu sorumluluğu tam olarak yerine getirememesinde yasal boşluklar etkili.

Kaşıkırık, "Belediye Meclisi toplantılarına katılıp mahallesiyle ilgili görüş verebiliyor ama oy hakkı yok. Bütçesi yok. Ama topluluğunun taleplerini dile getiren, hak savunucusu ve lideri olması gerekiyor" diye ekliyor.

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Beştepe'den Türkiye genelinde muhtarların davet edildiği 50'ye yakın görüşme yaptı.

Kaşıkırık, "Muhtarlığın önemini son dönemde ilk keşfeden Cumhurbaşkanı Erdoğan oldu. Sayıca çok fazla olmaları, kırsalda kanaat önderi olarak algılanmaları sayesinde itibarları yükseldi" diyor.

Uğur Sadioğlu ise Türkiye'de başkanlık sistemine geçişle "zirveye ulaşan merkezileşmenin", kırsala erişmekte muhtarlığın önemini artırdığını söylüyor.

'KADINLARIN SİYASİ KATILIMI İÇİN ÖNEMLİ BIR ARAÇ'

Türkiye genelinde 50 binden fazla muhtarın sadece 1000'e yakını kadın.

Ayşe Kaşıkırık, muhtar adayı erkeklerin "kasapsa et, bakkalsa lokum dağıtırken kıraathanede, camide sosyalleştiğini" söylüyor.

Ancak şartların eşitsizliğine rağmen aday olmak isteyen bazı kadınları durdurmadığını belirtiyor:

"Günleri gezerek diğer kadınları ikna etmeye çalışan ya da okul-aile birliklerinde ilişki geliştiren kadınlar da var".

"Kadınların muhtar seçilmesinin aktif siyasete girişleri için önemli bir basamak olacağı konusunda uzmanlar hemfikir görünüyor.