Yeniden ‘Tek Sağlık’

Hayvanlardan insanlara bulaşabilen ve küresel halk sağlığını tehdit eden zoonotik (hayvan kaynaklı) bulaşıcı hastalıkların kontrolünde, antibiyotik direnci ile mücadelede ve gıda güvenirliğinin sağlanmasında tıp, veterinerlik, çevre gibi birçok disiplinin bir arada çalışmasının gerekliliği vurgulanıyor. 

Bu konu “Tek Sağlık” kavramını da beraberinde getiriyor. Son yıllarda sıklıkla kullanılan Tek Sağlık ile ilgili merak edilenleri Türk Klinik Mikrobiyoloji ve İnfeksiyon Hastalıkları Derneği’nden (KLİMİK) Prof. Dr. Özlem Kurt Azap ile konuştuk. 

Tek Sağlık yaklaşımı nedir?

Tek sağlık; insan, hayvan ve çevre sağlığını bir arada ele almanın gerekliliğini ifade eden bir yaklaşımdır. Hayvanlardan insanlara bulaşabilen ve küresel halk sağlığını tehdit eden zoonotik (hayvan kaynaklı) bulaşıcı hastalıkların kontrolünde, antibiyotik direnci ile mücadelede ve gıda güvenirliğinin sağlanmasında tıp, veterinerlik, çevre gibi birçok disiplinin bir-arada çalışmasının gerekliliğini vurgular. Bu konuya ilişkin çalışmalar 1800’lü yıllarda başlamakla birlikte Tek Sağlık yaklaşımı 2000’li yıllarda daha sık kullanılır hale gelmiştir. 

Tek Sağlık yaklaşımı bizi ilgilendiriyor mu? 

İnsanlarda görülen enfeksiyon hastalıklarının yüzde 60’ı zoonotik yani hayvan kökenlidir. Örneğin kuduz, bruselloz, Lyme hastalığı, toksoplazma enfeksiyonu gibi hastalıklar uzun yıllardır bilinen zoonotik hastalıklardır. Yeni ortaya çıkan AIDS, kuş gribi, domuz gribi, Zika virüs enfeksiyonu gibi hastalıkların yüzde 75’i de zoonotiktir. Yeni koronavirüs hastalığı COVID-19 da bu zincirin son halkasıdır. 

ASIL SORUN İNSAN MÜDAHALESİ

Zoonotik hastalıklar engellenebilir mi?

Zoonotik hastalıklar, insan, hayvan ve çevre sağlığı bir arada gözetildiğinde büyük ölçüde engellenebilir. Örneğin koronavirüs özelinde ele aldığımızda yaban hayvan etleri ile insanların yakın teması olmasaydı COVID-hastalığı hiç ortaya çıkmayabilirdi. Bilindiği gibi SARS, MERS ve COVID-19 hastalıklarının etkeni olan koronavirüsler yarasalarda bulunan virüslerdir. Yarasalardan insanlara başka bir hayvan aracılığıyla geçmektedir. SARS hastalığında misk kedileri, MERS hastalığında develerdir. Covid-19 için yarasalardan insanlara hangi hayvan aracılığıyla geçtiği net olarak belirlenmemiştir ancak pangolin üzerinde durulmaktadır. Bu koronavirüslerin yarasalardan insanlara geçmesinin nedeni insanların bazı müdahaleleridir. SARS örneğinde misk kedileri ile insanların temas etmesinin nedeni “Kopi (Endonezce kahve) Luwak (Endonezce misk kedisi)” isimli pahalı kahve türünün elde edilmesidir. MERS’te ise deve idrarının, sütünün ve etinin şifa niyetine tüketilmesi söz konusudur. COVID-19 için gündeme gelen ancak henüz netleşmeyen pangolininde -avlanmaları yasak olmasına rağmen- Çin’de geleneksel olarak hastalıkların iyileştirilmesinde kullanıldığı bildirilmektedir. Sonuçta, bu tür müdahaleler engellenebildiğinde zoonotik hastalıkların insanlar için tehdit oluşturma olasılığı da azalacaktır.

10 HASTALIKTAN 1’İ GIDA KAYNAKLI

Tek Sağlık yaklaşımının ele aldığı diğer konular nelerdir?

Tek Sağlık yaklaşımı gıda güvenliği ve antimikrobiyal direnci de içermektedir. Her yıl 10 kişiden biri gıda kaynaklı bir hastalık geçirmektedir. Gıda kaynaklı hastalıkların yüzde 70’inden fazlası da bakteri, virüs gibi enfeksiyon etkenlerine bağlıdır. Tek Sağlık yaklaşımı ile özellikle salmonella, kampilobakter gibi hastalık etkenlerinin ishale yol açması azaltılabilir. Ayrıca çevre sağlığının önemli bir bileşeni olan temiz içme suyu ile de birçok viral, bakteriyel, paraziter etkenin hastalığa yol açması engellenebilir. Antimikrobiyal direnç, tüm dünyada giderek artan bir sorun haline gelmiştir. 2050’lerde yılda 10 milyon (3 saniyede bir kişi) kişinin direnç nedeniyle hayatını kaybedeceği hesaplanmıştır. Bu duruma yol açan en önemli faktörlerden biri yaygın antibiyotik kullanımıdır. Antibiyotiklerin yüzde 70’i hayvancılık sektöründe kullanılmaktadır. Direnç oranlarını azaltabilmek için insanlarda ve hayvancılık sektöründe gereksiz yere çok kullanılan antibiyotik kullanımını azaltmak esastır. Bunu başarabilmenin yolu da Tek Sağlık yaklaşımı ve sektörlerin birlikte çalışması ile olabilecektir. 

Türkiye’de neler yapılıyor?

Türk Tabipleri Birliği ve Türk Veteriner Hekimleri Birliği’nin 2009 yılında yayımladığı ortak deklerasyonla Tek Sağlık konusuna dikkat çekilmiştir. Tüm dünyada 3 Kasım “Tek Sağlık Günü” olarak kabul edilmiş ve bu konunun önemini vurgulamak üzere etkinlikler planlanmıştır. Son yıllarda bu konuya artan bir ilgi olmakla birlikte henüz yeterli düzeyde değildir.