Teyit ekibi: Doğru bilginin önemine inanan herkes Teyit'in teyitçisi olabilir

Putin’in Rusya’da içki satışını 11 gün yasaklaması, CHP lideri Kemal Kılıçdaroğlu’nun fahri LGBTİQ+ üyesi yapılması, kekiğin koronavirüse karşı koruyucu ve tedavi edici etkisi, maskelerdeki nanorobotlar, Covid-19 sürüntü testi yapılırken insanlara çip entegre edilmesi, koronavirüs salgınının arkasında Gates Vakfı’nın olması…

Yakın tarihlerde Türkiye’de sosyal medyanın gündeminde olan ve geniş kitlelere yayılan bu haberlerin ortak özelliği, asılsız olmaları. Asılsız haberler özellikle sosyal medyada dalgalar halinde yayılırken, toplumu bu bombardımandan korumaya çalışan uzman ekipler de yok değil.

Son yıllarda yaygınlığı ve önemi artan doğrulama platformları Türkiye’de de faaliyet gösteriyor. Ülkemizde bu işi profesyonel olarak yapan ilk platform Teyit. Teyit’in kurucusu Mehmet Atakan Foça, Şef Editör Gülin Çavuş, Erişim ve İletişim Direktörü Can Semercioğlu ile Teyit’in hangi ihtiyaçtan doğduğunu, neyi, nasıl teyitlediklerini ve kendilerine yönelik eleştirileri konuştuk.

TRAVMATİK DÖNEMLER

Teyit, Türkiye’de pek çok bombalı saldırının yaşandığı 2015-2017 yılları arasında girdi hayatımıza. Mehmet Atakan Foça “Haksız yere yanlış bilgiyle mağdur edilen insanların hikâyeleriyle karşılaştığımız bir dönemdi. Bu dönemde yaşanan öfke, panik ve güçlü duygu dalgalanmaları yanlış bilginin nasıl hızla yayıldığını ve insanların bu yanlışlara nasıl inandığını resmediyordu” sözleriyle anlatıyor kuruluş hikâyelerini. Teyit’in ortaya çıktığı atmosferin, yanlış bilginin hayati denebilecek denli olumsuz etkilerinin derinden hissedildiği bir dönem olduğunu söylüyor.

Teyit’in ilk yıllarında en yoğun şekilde incelenen konular arasında silahlı ve bombalı saldırılar yer alıyor. Gülin Çavuş “Travmatik dönemlerde yanlış bilgi çok daha hızlı yayıldığı için önceliğimiz bu alandı” diyor.

PANDEMİYLE GELEN YANLIŞ BİLGİ SALGINI

Tüm dünya ile birlikte Türkiye de yanlış bilginin çok daha hızlı yayıldığı bu travmatik dönemlerden birini yaşıyor iki yıldır. Gülin Çavuş, Covid-19 pandemisinin insanlarda belirsizlik hissi ve çok sayıda soru işareti yarattığını, soru işaretlerinin de karşılığını büyük ölçüde yanlış bilgide bulduğunu belirtiyor ve Türkiye’de henüz vaka açıklanmamışken, Dünya Sağlık Örgütü’nün yeni koronavirüs pandemisine yanlış bilgi salgınının (infodemi) da eşlik ettiğini açıkladığını hatırlatıyor.

Salgının başlarından bugüne koronavirüsün kökeni, Covid-19’un insan vücudunda yarattığı etkiler, korunma ve önlemler, tedavi şekilleri, testlerin ve tıbbın güvenilebilirliği, koronavirüsle ilgili komplo teorileri, aşı çalışmaları yanlış bilginin en çok yayıldığı başlıklar arasında yer alıyor.

Bu başlıkların ortak noktasının bilgiyle kurulan güven ve güvensizlik ilişkisi olduğunu ifade eden Çavuş, şöyle devam ediyor:

“Covid-19 aşısının dünyada uygulanmaya başlamasıyla da birlikte aşılar hakkında yanlış bilgiler bu konuların başında geldi diyebiliriz. Virüsün boğazımızda dört gün boyunca takıldığı ve su içerek virüsü mideye gönderip atabileceğimize yönelik paylaşımlar benim pandemi başından beri karşılaştığım en yaygın ve en tuhaf iddialar arasında. Pandeminin ‘yalan’ olduğunu iddia edenlerin uyguladığı kolaya antikor testiyle ilgili bir iddia vardı. Kolaya yapılan testin pozitif çıktığı iddia ediliyordu. Oldukça şaşırtıcıydı, yaygındı ve biz de sağlamasını yapmak için kolaya aynı şekilde antikor testi uyguladık, tabii ki negatif çıkmıştı. Ayrıca sahte tedavi yöntemlerine özellikle dikkat edilmeli çünkü koronavirüsten kurtulmaya çalışırken sağlığımızdan olabiliriz.”

• Güncel değil fakat, Gülin Çavuş'un hazırladığı "Salgının en gözde yanlış bilgileri" başlıklı içeriğe göz atmakta fayda var.

Teyit’te koronavirüse ilişkin ilk analiz 28 Ocak 2020 tarihli. Ekibin, 11 Mart 2020’den bugüne Covid-19’u ele aldığı yaklaşık 400 analiz bulunuyor. Bu dönemde 584 internet sitesinde yanlış bilgi tespit ettiklerini aktaran Çavuş “Tabii bundan çok daha fazla yanlış bilginin paylaşılmış olması muhtemel. Bunlar Teyit’in tespit edebildiği içerikler” diyor.

‘YANLILIK, YANLIŞ BİLGİYE OLAN MEYLİ ARTIRIYOR’

İnsanlara gerçekleri ne kadar anlatırsanız anlatın sonuçta kültürel, dini, politik aidiyetleri neye inanmalarını gerektiriyorsa ona inanıyorlar gibi bir argüman var. Foça, “Bu argümanı savunuyor olsaydık Teyit’in kapısına kilit vurmamız gerekirdi” diyor:

“Elbette insanlar belirli arkaplanlardan kaynaklı inançlara sahipler. Veya sadece kendi inançlarını, düşüncelerini ve varsayımlarını destekleyen bilgileri dikkate alıp öne çıkarma eğilimi (confirmation bias) gösteriyor olabilirler. Araştırmalar da yanlılıkların yanlış bilgiye olan meyli artırdığını gösteriyor.”

İnsanların bilgi ile kurdukları bağı yeniden şekillendirmenin ve sağlıklı bir ilişki kurmalarını sağlamanın mümkün olduğunu söyleyen Foça “Biz de Teyit’te bunun için çalışıyoruz. Hatta son dönemde yapılan pek çok araştırma, insanların fikirlerinin gerçekleri öğrendikten sonra değişebildiğini gösteriyor. Kutuplaşmanın bilgi alma süreçlerimize olan etkisini azaltabilecek yeni yöntemler arayışında olmalıyız” ifadelerini kullanıyor.

Teyit’in arkasında sadece bir “admin” yok. Şu anda 24’ü tam zamanlı, 30’u aşkın çalışanları bulunuyor. Ekibin yüzde 60’ını kadınlar oluşturuyor.

‘BUNU MU TEYİT ETTİNİZ?’

Teyit’e zaman zaman yöneltilen eleştirilerden biri “Bunu teyitlemeye gerek var mıydı?”

Gülin Çavuş, A kişisinin “Bunu mu teyit ettiniz?” dediği bir yanlış bilginin, B kişisi için hayati öneme sahip olabileceğini belirtiyor.

Peki Teyit, neyi teyit edeceğine nasıl karar veriyor ve nasıl teyit ediyor?

Çavuş, teyit edecekleri konuları önem, aciliyet ve yaygınlık kriterlerine göre seçtiklerini ifade ediyor. Önem ve aciliyetin şüpheli bilgilerin insanların ya da mevcut koşulların akışını değiştirebilecek nitelikte olması, yaygınlığın ise şüpheli bilginin daha çok kişiye ulaşması anlamına geldiğini ekliyor.

Araştırmalar yanlış bilginin doğru bilgiye göre altı kat daha hızlı yayıldığını gösteriyor.

Semercioğlu ise, tehlikeli olmayacağı düşünülen sosyal medya paylaşımlarında yer alan yanlış bilgilerin hızla yayılabildiğini ifade ediyor: “Örneğin WhatsApp’tan diş macunlarıyla ilgili yayılan ve ‘suya sabuna dokunmadığını’ düşündüğümüz bir yanlış bilgi kişilerin sağlığını olumsuz etkileyebiliyor.”

POLİTİKACILARIN YALANLARI

Teyit’e yöneltilen bir diğer eleştiri ise, özellikle iktidar politikacılarının yalanlarını teyit etmedikleri yönünde. Mehmet Atakan Foça bu eleştiriyi şöyle yanıtlıyor:

“İktidar yanlıları muhalefeti, muhalefet yanlıları ise iktidarı savunmaya çalıştığımızı söylüyor ama aslında bu tepkilerin arkasında savunuculuk dürtüsü yer alıyor. Buradaki amacın sadece belirli bir görüşü onaylamamıza dönük bir beklenti olduğunu görebiliyoruz.”

Gülin Çavuş ise “Siyaset hayatımızın ayrılmaz bir parçası ve dezenformasyonun yüksek olduğu bir alan. Önem, aciliyet ve yaygınlık kriterlerini sağlayan siyasi konuları da elbette teyitliyoruz. Web sitemizde yaklaşık 500 siyasi teyitin yer aldığını görebilirsiniz. Önem, aciliyet ve yaygınlık kriterleriyle ve açık bir metodoloji ile teyitliyoruz” ifadelerini kullanıyor.

“Siyasete ilişkin teyitlerdeki önceliğimiz konunun bilgi ekosistemi için herhangi bir karşılığının olup olmadığı” diyen Çavuş, şöyle devam ediyor:

“Yine de bunun gibi okurlarımızla içine girdiğimiz metodolojik tartışmaları çözüme kavuşturmak amacıyla bir denetçiler kurulu oluşturmaya karar verdik. Bu kurulun akademisyenler, gazeteciler ve medya ombdusmanlarından oluşmasına, farklı düşünce dünyalarını kapsamasına özen göstereceğiz. Detayları ve çalışma biçimi önümüzdeki aylarda belirlenecek kurul için herkesin öneride bulunabileceği bir sistem de kurduk. (Öneriler için şuradan ulaşılabilir)

TEYİTÇİ NASIL OLMALI?

Gülin Çavuş:

Teyitçide olması gereken en temel beceri, eleştirel düşünmeye yatkınlık. Karşılaştığı bilginin veriye, bilimsel gerçeklere dayandığından emin olan ve bağlamını merak eden bir kişi teyitçidir. Tabii ki içeriklerimizi üreten teyitçilerin dijital becerilerinin de gelişmiş olmasını bekliyoruz ama teyitçi sadece Teyit platformunda çalışanlar değil, Teyit’le temas edip yanlış bilgi mücadelesi veren herkes. O yüzden sorgulamak, analitik düşünmek, meraklı olmak, sosyal medyanın zevklerimize göre sunduğu seçeneklerin ötesini araştırabilmek yeterli.

GELİRLERİNİN KAYNAĞI NE?

Mehmet Atakan Foça:

Şeffaflık ilkemiz gereği gelir kaynaklarımızı web sitemizde açık biçimde yayınlıyoruz. Kurduğumuz işbirliklerinden, sivil toplum kuruluşları, kamu kurumları ve özel girişimlerin başvuruları için açılan fonlardan, bireysel desteklerden ve ayni yardımlardan gelir ediyoruz.

Gelir modellerimizi çeşitlendirmek için çalışmalarımız sürüyor. Örneğin, Soner Yalçın’ın Kara Kutu kitabındaki aşı karşıtı iddiaları incelediğimiz Salgın Var projemiz tamamen Teyit topluluğunun bireysel destekleriyle hayata geçirilmiş bir proje.

TEYİT’İ KİM TEYİTLEYECEK?

Can Semercioğlu:

Teyit’i teyit edecek olanlar bizi Instagram’da takip edenler, karşılaştıkları şüpheli bilgileri bize gönderenler, incelemekte olduğumuz bir iddiaya dair kanıtları derleyip bize gönderenler, teyitçiliğe önem veren ve benimseyen herkes aslında. Doğru bilginin önemine, eleştirel dijital okuryazarlığın gücüne inanan herkes Teyit’in teyitçisi olabilir. Söylediklerimin tamamı gündelik akışımızın bir parçası. Bize şüpheli bilgi gönderen kullanıcı üç gün sonra hatamızı fark edip bize iletebiliyor. Bu konuda topluluğumuza güveniyoruz.

Ekip içinde birbirimize geri bildirimde bulunmayı sevdiğimiz gibi kullanıcılardan gelecek her türlü öneri ve geliştirmelere açığız. Teyitçiliği birlikte güçlendirebiliriz, sağlıklı bir bilgi ekosistemini birlikte kurabiliriz.

YANLIŞ BİLGİNİN YAYILIMI NASIL ÖLÇÜLÜYOR?

Gülin Çavuş:

Yanlış bilginin yayılımını ölçebilmek için kullandığımız veri analizi yöntemleri ve bazı dijital araçlar var. Eğer bir içerik sosyal medyada herkesin erişebileceği şekilde paylaşılmışsa bunun viralitesine Crowdtangle gibi araçlarla hakim olabiliyoruz ve anahtar kelime bazlı aramalarla şüpheli içeriği araştırabiliyoruz. İçeriğin aldığı etkileşim veya potansiyel olarak performansındaki artış bizim için sinyal anlamına geliyor. Elimizde tespit etmemizi kolaylaştıracak araçların en eksik noktası, Türkçe dili için her zaman mükemmel şekilde çalışmıyor olmaları. Ama Factory isimli kuluçka programımızda yapay zeka üzerine çalışan Turnusol ekibiyle, yanlış bilgilerin internetteki tüm yansımalarını tespit edebilecek yöntemler üzerine çalışıyoruz.

YAPILAN İŞİN ETKİSİ ÖLÇÜLEBİLİYOR MU?

Mehmet Atakan Foça:

Teyit, sosyal etki yaratmaya çalışan bir girişim. Kurulduğumuz tarihten beri sosyal etkimizi nasıl ölçebileceğimiz üzerine tartışıyor ve uygun verileri topluyoruz. Katıldığımız eğitimler, paneller, televizyon programları, katkı verdiğimiz akademik araştırmalar, medyada içeriklerimizin paylaşımları, sosyal medya etkileşimlerimiz, bültenlerimizin abone, podcastimizin dinlenme sayıları…Hepsi etkimize dair bir şeyler söylüyor ama metriklerden ötesine ihtiyaç var.  Tam da bu nedenle geçtiğimiz ay ekibimize sosyal etki uzmanı dahil oldu. Tüm metrikleri, anektodal etkileri, sistem seviyesinde neleri değiştirmeye yaklaştığımızı daha net izleyebileceğiz. Etkimize dair ipuçları veren raporlar ve araştırmalar bize gösteriyor ki, Türkiye’de her 3 internet kullanıcısından biri Teyit’i biliyor. Bu bilgiyi başka araştırmalarla desteklemeye devam etmek istiyoruz.

TEYİTLENEMEYEN BİLGİLER NE YAPILIYOR?

Gülin Çavuş:

Takipçilerimiz bize sürekli merak ettikleri şüphelendikleri içerikleri gönderiyorlar. İçerikler, Dubito ismini verdiğimiz yazılımımızda tutuluyor ve her zaman geriye dönüp bakabilme şansımız var. Bazen içerikler viral olmadığı, acil olmadığı veya konjonktürel olarak gündemle ilişkilendirilemedikleri için önceliklendirilemiyor. Sınırlı sayıda kişiyle içerik üreten bir ekip olduğumuz ve teyitçilik zaman alan bir iş olduğu için, bazı iddiaları kümelendirerek ele alıyoruz ve derinlemesine verilere, bilgilere dayanan, bağlamı aktaran dosya içerikleri hazırlıyoruz. Sadece bir bilgi doğru mu yanlış mı bunu söylemenin ötesine geçiyoruz. Bazense bir şüpheli içerik hakkında yaptığımız araştırmalar konunun iç yüzüne dair pek çok şey söylüyor ama bizi sonuca götüremiyor. Böyle durumlarda “Sonuçlandırılamadı” kategorisinde yayınlayarak, yeni bir gelişme olduğunda güncellemek üzere takipte kalıyoruz. Kategorinin önemi, bir konu doğru veya yanlış diyemesek de açığa çıkarılmayı bekleyen çok fazla nüveye sahip olabilir ve bunları anlatması da bir o kadar değerli. Şüpheli içerikler eğer eleştirel düşünme pratiklerimizi açıklamamıza yardımcı olabilecek özellikler barındırıyorsa bunu sitemizdeki #teyitpedia kategorisinde yayınlıyoruz. Ama önceliklendiremediğimiz bazı içeriklerin takipçilerimiz tarafından teyitlendiğine da şahit oluyoruz. Bu en değerlisi çünkü herkesin bir gün teyitçi olmasını istediğimiz dünya hayaliyle uyumlu. Topluluğumuzu güçlendirmek için bir fırsat.