ELEKTRONİK SİGARA – TÜTÜN KONTROLÜNDE YERİ VAR MI?

Çin’de 2004 yılı ortalarında geliştirilmiş olan ve yaklaşık 1.5 yıldan beri ülkemizde satışa sunulan bir  ürün var; “elektronik sigara”. Bu yazıda elektronik sigaranın özellikleri ve tütün kontrolü çalışmalarındaki yeri konu edilecektir.

Ürünün özellikleri:   Elektronik sigara (e-sigara, elektronik nargile) elektrik gücü ile işleyen bir sisteme sahiptir. Bilinen sigaralaradan biraz daha uzunca bir çubuk (stick) içerisinde içi sıvı dolu olan ve değiştirilebilen bir kartuş vardır. Bu kartuş içinde esas olarak nikotin ve propilen glikol bulunmaktadır. Çubuk içerisinden hava geçtiği zaman pil ile çalışan mikro-işlemci sitem aktive olmakta, geçen hava içerisine, içindeki sıvıdan mikron iriliğinde minik parçacıklar püskürtmektedir. Böylelikle oluşan buhar kişi tarafından solunarak akciğerlere ulaşmakta, bu yolla nikotin alınmaktadır. Kartuş içindeki sıvıda bulunan propilen glikol sigara dumanına benzer koku oluşmasını sağlamaktadır. Pille çalışan mikro-işlemci aynı zamanda çubuk ucundaki kırmızı-turuncu renkli bir LED’i (Light Emitting Diode) yakmakta, böylece sigara ucundaki ateş özelliği de sağlanmış olmaktadır (Şekil 1 ve Şekil 2). Yanma sırasında 50-60 derece dolayında ısı da meydana gelmektedir. Bu sıcaklık nikotini ısıtarak olabildiğince sigaraya benzer bir içim sağlanmaya çalışılmaktadır. Pil ve kartuş gerektiğinde yenilenerek kullanıma devam edilmektedir. Ürünün aynı sistemle çalışan puro ve pipo formları da vardır  

Şekil 1. Elektronik sigara ve kartuşları    

Şekil 2. Elektronik sigaranın yapısı

Ürünün, içerdiği nikotin miktarı farklı olan (%6 - %4 - %2 ve %0.1) başlıca 4 türü vardır. Bu ürünlerdeki nikotin miktarlarının yanı sıra içerdiği diğer maddeler bakımından da farklılıklar vardır. Değişik ürünlerdeki nikotin, propilen glikol ve diğer maddelerin miktarı şu şekildedir:  

    Sağlıkla ilgili konular: Solunan duman içinde, sigara dumanında bulunan katran ve çok sayıdaki diğer zararlı maddelerin bulunmuyor olması ürünü kullananlarda kanser, koroner kalp hastalığı gibi ciddi sağlık sorunları riski bakımından önem taşımaktadır. Bununla birlikte ürünü kullananlarda nikotin alımı devam ettiği için nikotine bağlı konular da devam etmektedir. Elektronik sigara kullananlarda nikotin alımının sürmesinin başta gelen sonucu, nikotin bağımlılığının devam etmesidir. Bunun dışında nikotinin, başta kalp-damar sistemi olmak üzere vücut üzerindeki etkileri de sürmektedir. Nikotin kan-beyin bariyerini hızla aşar, kan dolaşımına karıştıktan sonra 7 saniye gibi kısa sürede beyine ulaşır. Nikotinin yarılanma ömrü 2 saat dolayındadır. Esas olarak (%80-90 kadarı) karaciğerde metabolize edilir, az miktarda nikotin akciğerlerde metabolize edilir.  Başlıca metaboliti olan kotinin idrarla atılır. Akciğerdeki metabolizma sonucunda kotininin yanı sıra bir miktar nikotin oksit de oluşur. Kotinin 24-48 saat süre ile kanda saptanabilir. Nikotin, adrenal medulladan adrenalin salınımına yol açar. Adrenalin salınımı da nabız ve kan basıncında, kan şekerinde yükselmeye neden olur. Beyindeki nikotinik reseptörlere bağlanarak dopamin salınımına yol açar, bu şekilde kişide haz duyusu oluşmasını sağlar. Glukoz ve adrenalin salınımı nedeniyle uyanıklık (alertness) ve öforiye yol açar, iştahı azalttığı ve metabolizmayı hızlandırdığı için kilo kaybına neden olur. Nikotin yüksek düzeyde bağımlılık yapıcı özelliğe sahiptir. Bu konu ABD Surgeon General’in 1988 yılındaki raporunda “kokain ve eroin gibi bağımlılık yapar” şeklinde yer almıştır. Sonraki çalışmalar nikotinin bağımlılık yapıcı özellğinin, kokain ve eroinden daha güçlü olduğu şeklinde bulgular ortaya koymuştur. Nikotin güçlü toksik özelliğe sahiptir. Bir sigara içinde 10-12 mg nikotin bulunur.  Sigara içenler bir sigara içimi ile 1-2 mg nikotin alırlar. Yetişkin bir insan için 40-60 mg (01.-02.mg/kg) dozunda nikotin öldürücüdür. Nikotinin kanserojen etkisi kanıtlanmamıştır. Ancak vücuttaki programlı hücre ölümü ve yenilenmesi olarak bilinen “apoptozis”i inhibe etmesi bu bakımdan önemli olabilir. Apoptozis yolu ile vücuttaki hasarlı hücreler yok edildiği için, apoptozis’in inhibisyonu sonucu nikotinin, kanser gelişmesinde dolaylı şekilde rolü olabileceği düşünülmektedir. Nikotin pestisid özelliğe sahiptir, yeterli dozda alındığında öldürücü olabilir. Yetişkin bir insanda 40-60 mg nikotinin ağız yolu ile alınması öldürücüdür. Çocuklar için ise tek bir sigara dahi ciddi zehirlenmeye yol açabilir. Sigarayı yedikleri için nikotin zehirlenmesi nedeni ile acil servislere getirilen çocuklar vardır. Zehirlenme belirtileri, bulantı, kusma, baş ağrısı, nefes almada güçlük karın ağrısı gibi belirtilerdir.  

Elektronik sigara tütün kontrolü çalışmalarında çözüm mü?  

Hemen ifade etmek gerekirse, hayır çözüm değildir. Nedenlerini şu başlıklarda ortaya koymak mümkündür:  

• Tütün kontrolü çalışmalarının iki temel ögesi vardır. Bunlardan birisi nikotin bağımlılığı ile mücadeledir. Elektronik sigara içen kişilerde nikotin alımı sürdüğü için nikotin bağımlılığının ortadan kalkması söz konusu değildir. Elektronik sigara kullanımını nikotin replasmanı ile karşılaştırmak doğru olmaz. Sigarayı bırakmış olan kişilerde nikotin yemezliğine ait belirtiler ortaya çıkarsa, bu durumda belirtileri kontrol altına almak için nikotin replasmanı yapılır. Oysa elektronik sigara kullanımında sigaranın bırakılmış olması söz konusu değildir. Uygulama, sigara yerine elektronik sigara içilmesi şeklindedir. Öncelikli amaç sigara içiminin, dolayısı ile nikotin alınmasının sona erdirilmesi olmalıdır.
• Tütün kontrolünün ikinci temel ögesi sigara içilmesi ile ilgili davranışlardan kurtulmaktır. Elektronik sigara kullananlar sigara içme ile ilgili (paketten/kutudan sigara çıkarılması, nefes çekilmesi, dumanın solunması vb.) bütün davranışları yerine getirmektedir. Bu davranışların sürmesi, kişinin sigara içme alışkanlığının devam etmesi anlamındadır.
• Nikotin replasmanı ile elektronik sigaradan nikotin alınması farklıdır. Nikotin replasmanında nikotin düşük dozda uzun süreli olarak alınmaktadır. Oysa elektronik sigara kullanan kişiler, aynen sigara içenler gibi fazla miktarda nikotini almaktadır. Bu durum, bağımlılığın pekiştirilmesi ve sürmesi bakımından çok önemlidir.
• Giderek azalan dozların kullanılması yanıltıcıdır. Günümüzden 20-25 yıl kadar önceleri nikotin ve katran içerikleri azaltılmış (light, ultra light, mild vs.) sigaralar üretilmiş, bu şekilde sigara içenlerin daha az nikotin ve katran alacağı düşünülmüştür. Ancak araştırmalar sigara içindeki nikotin miktarı düşük de olsa, sigara içen kişilerin aynı miktarda nikotini almaya devam ettiklerini ortaya koymaktadır. (Şekil 3). İnsanlar gereksinim duydukları kadar nikotini almak için içtikleri sigara sayısını artırmakta veya sigaradan daha derin ve sık nefesler çekmektedir.
• Elektronik sigara adı ile satılan ürün hiçbir zaman gerçek sigara duygusu yaratmamaktadır. Elektronik sigarada sigara içmenin yarattığı duyguyu bulamayan kişilerin bir süre sonra sigara kullanmaya yönelmesi olasılığı söz konusudur. Bu konuda çok sayıda örnek vardır.

Şekil 3. “Light” Sigara İçenlerde Tahmin edilen ve Gerçekte Alınan Nikotin Miktarları (Kaynak No. 1)  

Sonuç:  

1. Elektronik sigara nikotin replasmanı tedavisi değildir. Zira nikotin replasmanı yaklaşımının birinci koşulu kişinin nikotin alımının sona ermiş olmasıdır. Nikotin alımı kesildiğinde nikotin yetersziliğine bağlı belirtiler ortaya çıkarsa, nikotin değişik yollarla vücuda alınır. Bu tür alımda nikotin alımı düşük dozdadır ve uzun sürede olur; genellikle 24 saate yayılmış şekilde alınır.
2. Elektronik sigara kullanımı sigara bırakma yöntemi hiç değildir. Zira sigara gerçek olarak bırakılmamakta, hem nikotin alımı, hem de sigara içmenin davranışsal özellikleri devam etmektedir. Yani elektronik sigara bir sigara bırakma yöntemi olmaktan çok, bir sigara içme yöntemidir. Bu yaklaşımda sigaranın nasıl içileceği ayrıntılı şekilde tarif edilmektedir.

  Elektronik sigara kullanımının sigara bırakma yöntemi veya nikotin replasmanı yaklaşımı olarak yarar sağladığı konusunda herhangi bilimsel kanıt yoktur. Yıllık 100 000 dolayında satışı yapılmakta olan bir ürünün uygulama sonuçları ile ilgili bilimsel veri ortaya konmamış olması da düşündürücüdür. Ürünle ilgili olarak elektronik ortamlarda bulunan bilgiler, ürünün tanıtımını yapan, kullanım şekillerini açıklayan bilgilerdir. Bu bilgiler arasında ürünün “herhangi zararı olmadığı” ve her ortamda içilebileceği mesajları yer almaktadır.   O halde elektronik sigara nedir? Elektronik sigara olsa olsa bir “zarar azaltımı” (harm reduction) yaklaşımıdır. Kimsenin sigara içmesi arzu edilmez. Sigara içenlerin bu davranıştan kurtulmaları arzu edilir. Ancak bazı içiciler herhangi nedenle sigarayı bırakmamakta veya bırakamamakta, sigara içmeyi sürdürmektedir. Bu gibi durumlarda sigara içmeyi sürdüren kişilere “iç de öl o halde” demek yerine, daha az zararlı sigara kullanım yolları önerilebilir. Bu amaçla değişik uygulamalar yapılabilir. Bu konudaki en akılcı ve ekonomik yaklaşım, günde içilen sigara sayısının azaltılmasıdır. Günde 20 sigara içen bir kişi içtiği sigara sayısını 5 dolayına indirdiği takdirde sigara içmenin yol açtığı riskler de azalmış olur. Bir başka yaklaşım, sigara üzerine daha fazla sayıda gözenek koymaktır. Bu yolla duman içindeki maddelerin konsantrasyonunu azaltmak suretiyle zarar azaltılması yönüne gidilebilir. Zarar azaltılması amacı ile başka uygulamalar da yapılabilir. Elektronik sigara da bu kapsamda değerlendirilebilir. Sigarayı bırakmak istemeyenler katran içermeyen bu ürünü kullanmak suretiyle gerçek sigara kullanımının pek çok olumsuz etkisinden kurtulmuş olmaktadır. Ancak bunun sigara içmekten kurtulma olmadığı açıktır, tiryakilerin bir süre sonra tekrar sigara içmeye yönelmesi sürpriz olmaz.   Tütün kontrolü çalışmalarının temel amacı sigara içiminin ve nikotin alımının tamamen ortadan kaldırılması olmalıdır. Zarar azaltımı amacı ile önerilen yaklaşımların sigaradan gerçek anlamda kurtulma olmadığı açıktır. Elektronik sigara piyasaya sunulduğundan bu yana toplumda yaşayan bireylerin zihinlerinde farklı mesajlar oluşmaktadır. Bu konuda kullanıcılar medyanın da etkisiyle elektronik sigaranın yukarıda sayılmış olan sağlık etkilerini bilmeden, tamamen “zararsız” olduğu algısıyla ürünü talep etmektedirler. Bu da onların “doğru bilgilenme” ve dolayısıyla da “tarafsız ve kendileri için en iyiyi seçme” haklarını ortadan kaldırmaktadır. Medyada yer alan ürün tanıtımlarında bu konular göz ardı edilmiştir.   Kaynaklar:  

1. Jarvis, M. ABC of Smoking, Why Prople Smoke? BMJ  2004;328:277-279
2. National Institute on Drug Abuse. NIDA InfoFacts: Cigarettes and Other Nicotine Products (http://www.drugabuse.gov/Infofax/tobacco.html): Bethesda, MD: NIDA, NIH, DHHS. Retrieved June 2003
3. The European tobacco control report 2007, World Health Organization Publications, 2007.
4. Tobacco: Health Effects and Control; CG Husten, SL Thorne, Public Health and Preventive Medicine, (içinde s. 953-998), Ed. RB Wallace, Mc Graw Hill, 2008.
5. Lee, E., Malson, J., & Pickworth, W. (2004). Quantitative comparisons between a nicotine delivery device (Eclipse) and conventional cigarette smoking. Nicotine & Tobacco Research, 6(1), 95-102.