Atatürk’ün sinema tutkusu 'Gazi’nin Sineması' adıyla kitaplaştırıldı

Tarihçi Ali Özuyar’ın özellikle sinema tarihimizin karanlıkta kalan dönemlerine ışık tutan kitaplarına bir yenisi eklendi: “Gazi’nin Sineması”. Mustafa Kemal Atatürk’ün sinemayla olan ilişkisini, sinemaya nasıl baktığını ve sinemanın olanaklarını nasıl değerlendirmeyi tasavvur ettiğini anlattığı kitapta Özuyar ayrıca Gazi’nin hangi sinemalarda hangi filmleri izlediğinin de kaydını tutmuş. Yapı Kredi Yayınları etiketiyle basılan kitapla ilgili Ali Özuyar ile bir söyleşi yaptık.

Yazar Ali Özuyar

Gazi’nin Sineması kitabınızın hemen girişinde Atatürk’ün sinemaya olan ilgisinden bahsederken “Hikâyesi de epik bir sinema filminin konusundan farksız ve bir o kadar da inanılmazdır” diyorsunuz. Biraz açar mısınız, neydi sizce inanılmaz olan?

Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün hikâyesi epik anlatının tüm özelliklerine fazlasıyla sahiptir. Kahraman bir asker, zaferden zafere koşan bir komutan, emperyalizme kafa tutan, ulusunu bağımsızlığa kavuşturarak mazlum milletlere ilham veren ve dünya barışı için mücadele eden bir lider. İnanılmaz olan ise, Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Yaban romanında anlatmış olduğu gibi, savaşlardan bıkan, işgalleri kanıksayan, manda yönetimine meyleden bir milleti, bu ruh halinden çıkarıp istiklal zaferine ulaştırmasıdır. Bu zafer, aynı zamanda ulusal birlik ve beraberliğin sağlanması, Sevr yerine Lozan’ın imzalanarak Türkiye’nin uluslararası alanda eşit ve tam bağımsız bir devlet olduğunun kabul ettirilmesi anlamına geliyordu. Daha da ilginci Batı’nın üç yüzyılda yaptığı devrimleri son on sekiz yılına sıkıştırarak, varını yoğunu İstiklal uğranda harcayan bir ulusu, Batı’yla rekabetçi ve çağdaş bir düzeye çıkarmış olmasıdır. 

‘SİNEMA ÖYLE BİR KEŞİFTİR Kİ…’

Atatürk’ün sinemaya olan ilgisinin izlerini nerelerde görüyoruz? Hangi yazılarında ve konuşmalarında örneğin?

Öncelikle birey olarak sinemayı seven ve “bilen” bir lider. En eskisi 1924 tarihli olan belgelerlerden anlaşıldığına göre Çankaya Köşkü’ndeki odaların birinde, her ne kadar sinema salonuna dönüştürülmediyse de, Kinox Ernemann marka sessiz bir projeksiyon makinesi mevcut.  Gazi, filmleri burada seyrediyor. Ayrıca Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği ile İstanbul’daki film şirketleri arasında, özellik de İpek Film’le, Köşk’e film temini konusunda yapılan yazışmalar mevcut. Örneğin 1938 yılının Mart ayı başlarında Köşk’ten İpek Film’e gönderilen bir telgrafta biri komedi diğeri belgesel-tanıtım türlerinde iki film isteniyor. Bunlardan biri başrollerini Marx Kardeşlerin paylaştıkları Üç Ahbap Çavuşlar (The Cocoanuts) diğeri de Nazım Hikmet’in İpek Film hesabına çekmiş olduğu İstanbul Senfonisi adlı film. Bir de Köşk’ün Nöbet Defteri’nde film seyrettiğine dair birçok bilgi mevcut. Ayrıca İstanbul ve İzmir ziyaretlerinde de sıklık sinemaya gittiğini biliyoruz. İstanbul ziyaretlerinde Beyoğlu’ndaki Elhamra, Opera ve Glorya’da; İzmir’de Uşakizadelerin Köşk’ünde, Milli Kütüphane (Elhamra) ve Ankara sinemalarında film seyrettiğini biliyoruz.

“Şehir Işıkları”

Diğer sorunuz için şöyle diyebilirim: Gazi’nin kimi söylevlerinde sinemaya atıflar yaptığı biliniyor. Bunların içinde en meşhur olanı Gazi’nin Münir Hayri Egeli’yle Ben Bir İnkılap Çocuğuyum filminin senaryo çalışmaları sırasında kendisine söylediği sözlerdir. Biliyorsunuz Egeli, bu filmin senaryosu için birçok kez Gazi’yle toplantı yapıyor. Bu toplantılarda senaryo konuşulmakla birlikte Gazi, sinema sanatının ve sinemacıların önemine dair birçok söz söylüyor. Egeli daha sonra Gazi’den işittiklerini “Sinema öyle bir keşiftir ki bir gün gelecek, barutun, elektriğin ve kıtaların keşfinden çok dünya medeniyetinin veçhesini değiştireceği görülecektir…” şeklinde özetliyor. Yine 18 Mayıs 1931’de Ankara Yeni Sinema’da Charlie Chaplin’in Şehir Işıkları (City Lights) filmini seyrettikten sonra Chaplin nezdinde sinemacılar için şöyle diyor: “ Bunlar dünyanın büyük adamları. Beşeriyetin terakkisine methaldar (insanlığın ilerlemesine) oluyorlar.”

Çalışmanız sırasında size ışık tutan kaynaklar hangileri oldu daha çok?

Münir Hayri Egeli ve Cemil Filmer’in anılarından ve birkaç anekdottan Gazi’nin sinemaya olan ilgisini biliyordum. Hatta Popüler Tarih dergisinde Gazi’nin Elhamra Sineması’nda seyrettiği Batı Cephesi’nde Yeni Bir Şey Yok (All Quiet on the Western Front) filmi ve bu filmin onun üzerindeki etkilerini konu alan bir yazı da yazmıştım. Ancak tüm bunlar bu konunun bir kitap haline getirilmesi için yeterli değildi ve mevcut bilgilerin birçoğu da tevatürden ibaretti. Esasında bu çalışmamı bir önceki kitap çalışmam tetikledi. Şöyle 2019’da Yapı Kredi Yayınları’ndan çıkan Hariciye Koridorlarında Sinema adlı çalışmam sırasında Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Arşivi’yle iletişime geçmiş; prosedür doğrultusunda çalışma konumu ve anahtar kelimeleri yazarak belge talebinde bulunmuştum. Yalnız bu arşivi Cumhuriyet Arşivi’yle karıştırmamak lazım. İki üç hafta sonra talebime olumlu yanıt verildi ve çalışma konumla ilgili bazı belgeler bir CD’ye kayıtlı olarak tarafıma gönderildi. Bunların arasında Çankaya Köşkü’nde kurulan sinema salonu, Köşk’e İstanbul’dan ve yurt dışından getirtilen filmler, satın alınan sesli sinema makinesi vb. gibi konularda az sayıda belge de bulunuyordu. Hiçbir yerde yayımlanmamış ya da bilimsel bir çalışmada konu edilmemiş olan bu belgeler, Atatürk’ün sinemaya bakışı hakkında yepyeni bilgiler veriyordu. Cumhurbaşkanlığı Arşivi’ndeki az sayıdaki belge bu kitaba vesile oldu. Tabii bu belgeler kitabın sadece birinci bölümünü meydana getirdi. Diğer bölümlerin ortaya çıkmasında Osmanlı, Cumhuriyet, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü arşivlerindeki belgeler ile uzun süren bir basın taraması sonucunda ortaya çıkan bilgiler etkili oldu. 

GEÇ SAATLERE KADAR FİLM İZLERDİ

Çok film izler miymiş Gazi, hangi filmleri izlediğini, nerelerde izlediğini biliyor muyuz?

Bir devlet başkanı olarak çok film seyrettiğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Bu doğrulayan birçok belge var. Az öncede söylediğim gibi Çankaya Köşkü’nde bir sinema odasının olması, İstanbul’dan Köşk’e gönderilen ve hatta Amerika’dan getirtilen filmler bunu doğruluyor. Çok daha önemli olanı Çankaya Köşkü’nün Nöbet Defteri’nde kayıtlı olan bilgiler.  O kayıtlara baktığımızda Gazi’nin geceleri ya da gece yarısından sonra geç saatlere kadar tek başına film seyrettiğini anlıyoruz. Örneğin 1933 yılının 2-30 Mart tarihleri arasında sekiz gece film seyretmiş. Nöbet Defteri’nde şöyle yazıyor: “4 Mart 1933 – Gece sinema seyrettiler ve saat 02.30’da yattılar.” Aynı yılın Nisan ayında da sekiz gecesini film seyrederek geçirmiştir.

“Batı cephesinde Yeni Bir Şey Yok”

Gazi, ayrıca halkla iç içe olmayı ve onlarla birlikte film seyretmeyi seven bir lider. Fırsat bulduğunda plan-program yapmadan ve çoğu zaman da film seçmeden başkentteki Yeni Sinema’yı teşrif ediyordu. Hatta sinemanın içinde kendisine ayrılmış mütevazı bir locası vardı. Gazi, 1931-1935 yılları arasında bu sinemada birçok kez film seyretti. Halkla birlikte film seyretme alışkanlığını ziyaret ettiği şehirlerde de sürdürdü. İstanbul ziyaretlerinde Beyoğlu’ndaki Elhamra Sineması’nda Batı Cephesi’nde Yeni Bir Şey Yok, Serseri Kral (The Vagobond King) ve Kongre Eğleniyor’u (Der Kongreß tanzt); Opera’da Çanakkale (Tell England) ve Glorya’da Demir Kapı (Big House) filmlerini seyrettiğini biliyoruz. İzmir’de Uşakizadelerin köşkünün bahçesinde Cemil Filmer’in kendisine film gösterimleri yaptığını ayrıca İzmir Milli Kütüphane (Elhamra) Sineması’nda Parisli Şarkıcı (Innocents of Paris), Haydut Şarkısı (The Rogue Song), Aşk Resmigeçidi (The Love Parade) ve Cemil Filmer’in işlettiği Ankara Sineması’nda Şarlo İdam Mahkûmu filmlerini izlediğini biliyoruz. 

İZMİR İKTİSAT KONGRESİ’NDE SİNEMAYA ÖZEL BAŞLIK AÇILDI

Atatürk’ün bu henüz çok yeni sanat formunu nasıl değerlendirdiğine dair neler biliyoruz? Sinemanın toplum üzerindeki potansiyel gücünün farkında mı örneğin?

Egeli’ye de söylediği gibi sinemanın kısa bir sürede yeryüzünün çehresini değiştireceğini,  insanlar arasındaki görüş, düşünüş farklılıklarını sileceğini ve insanlık idealinin tahakkukuna en büyük yardımı yapacağını düşünüyor. Sinemanın aynı zamanda önemli bir propaganda aracı olduğunun da farkında. Bu bağlamda ulus-devletin inşasında, rejimin yerleşmesinde, inkılapların benimsenmesinde, toplumun sosyokültürel açıdan modernleşmesinde ve Türkiye’nin Batı’daki olumsuz imajının düzeltilmesinde sinemayı etkili bir propaganda aracı olarak görüyor. Sinemayı eski alışkanlıklardan kurtarıcı, modern bilim ve üretim biçimlerine geçişte bir eğitim aracı olarak telakki ediyor. Nitekim daha Cumhuriyet ilan edilmeden önce yapılan İzmir İktisat Kongresi’nde sinemaya özel bir başlık açılıyor. Kongrede ziraat, sanayi, coğrafya, iktisat ve sağlıkla ilgili filmlerin gösterilerek köylülere gereken yararlı bilgilerin verilmesi kararı alınıyor. Ayrıca çiftçiye ya da köylüye örnek olmak için 1925 yılında kurduğu ve kendi sanını taşıyan Gazi Numune Çiftliği’ni filme aldırtıp bu filmin yurt sathında gösterilmesini sağlıyor. Halkın eğitim ve kültür seviyesini artırmak ve rejimin temel ilkelerini özümseyen nesiller yetiştirmek için açılan Halkevlerinde sürekli bu tarz filmlerin gösterilmesine önayak oluyor. 

Gazi, inkılapların toplumda yerleşmesinde sinemanın ne kadar önemli bir araç olduğu biliyor. Ancak bunu Cumhuriyet Halk Fırkası’nın olanaklarıyla yapmaya çalışıyor. Sinema sektörüne Stalin, Hitler ve Mussolini gibi bir müdahalesi asla olmuyor. 

Bunların dışında Gazi, sinemayı “bilen” biri. Sinemanın bir yönetmenlik sanatı olduğunu ve eğitim gerektirdiğini fazlasıyla biliyor. Örneğin Ben Bir İnkılap Çocuğuyum filmini çekebileceğini söyleyen Egeli’ye şöyle diyor: “Film çekmek, tayyare uçurmak gibi teknik bir hadisedir. Sanat ateşi lazımdır ama yetmez.” Zaten sonrada Egeli’yi masrafları kendisi tarafından karşılanmak üzere rejisörlük eğitimi alması için Almanya’ya gönderiyor. Ayrıca sinema dünyasındaki gelişmelerden de haberdar. Charlie Chaplin’in sesli sinemaya muhalif tutumunu biliyor ve onun Şehir Işıkları filmini seyrettikten sonra şöyle diyor: “Bu derece beşeri mevzuu, bu nispetle kolayca anlatan büyük sanatkâr, filmlerde konuşmamakta ısrar ediyormuş. Belki de hakkı var. Kim bilir “konuşma” ilave edilirse eserin sihri bozulabilir.” Sinema kültürüne de vâkıf ve sinemalarda antrakt dediğimiz film aralarını da hazzetmiyor. Bunun filmle kurulan duygusal bağı kopardığını ve seyir zevkini bozduğunu düşünüyor.    

‘İSTESEYDİ KENDİ HİKÂYESİNİN FİLMİNİ YAPTIRIRDI’

Atatürk’ün hayatı ve milli mücadele üzerine daha Atatürk hayattayken bile film yapılmasının istendiğini, birçok yabancı yapımcının bunun için müracaatlar ettiğini biliyoruz. Keza hala bu konuda bütünlüklü bir sinema filmi yapıldığı söylenemez. Atatürk neden istememişti, buna dair net bir açıklaması var mıdır?

Evet dediğiniz gibi kendisi hayattayken bir takım film teklifleri geliyor ama bunlar daha çok kendisini ve modern Türkiye’yi konu etmek isteyen aktüalite türünde filmler. Kendi hayat hikâyesinin filme alınmak istenmesi ise daha çok vefatından sonra oldu.  Bu konuda Hollywood yapım şirketlerinden birçok teklif geldi. Dönemin ünlü yıldızları Douglas Fairbanks Jr., Yul Brynner, Kirk Douglas ve birkaç isim daha filmde Gazi’yi canlandıracaklardı. Hatta Yul Brynner, Türkiye’ye geldi, Ankara’da siyasiler tarafından ağırlandı ancak bu projelerin hiçbiri iyi şekilde değerlendirilemedi. Hâlihazırda İngiliz yönetmen Richard Attenborough’ün 1982’de çektiği Gandhi filmi gibi Gazi’nin hikâyesi filme çekilemedi.  

Gazi, isteseydi gelen taleplerden birini kabul edip kendi hikâyesinin filmini yaptırabilirdi. Bunu Türk sinema sektörünün olanaklarıyla da yapabilirdi. Nitekim o tarihlerde yönetmen Muhsin Ertuğrul, Milli Mücadele’yi konu edilen filmler (Ateşten Gömlek, Ankara Postası ve Bir Millet Uyanıyor) yapmıştı. Bu tekliflere sıcak bakmamasının ya da böyle bir şeye niyetlenmemesinin temel nedeni kendi hikâyesinin öne çıkmasını istememiş olmasıdır. Ulusunun hikâyesini her şeyden daha fazla önemsemiştir. İstiklal adlı belge filmin genişletilmesini bizzat emretmiş ve denetlemiştir. 1937’de Trakya manevraları sırasında genişletme çalışmalarının başında olan Nurettin Baransel’e çalışmaların nasıl gittiğini sorar. Baransel, kendisine ait sahnelerin çoğunun hareketsiz resimlerden oluştuğu için çalışmaların tamamlanamadığı söyleyince ona şöyle der: “Ben hayattayım. Milli Mücadele’ye ait bütün evrakım, kılıcım, çizmem hâlihazırda mevcut olduğuna göre çağırdığınızda bana düşen vazifeyi yapmadım mı?” der. Ardından da “Bu milli bir vazifedir. Çünkü Türk gençliğine bu mücadelenin nasıl kazanıldığını ispat etmek, hatırda bırakmak ancak bu filmle mümkün olacaktır,” diyerek bir artist gibi kamera karşısına geçmeye hazır olduğunu söyler.  

YAZDIRILMASINA ÖNAYAK OLDUĞU SENARYO

Bir de yazdırılmasına önayak olduğu, hatta yer yer bizzat dikte ettirdiği bir senaryo var, değil mi?

Az önce de söylediğim gibi, Gazi için ulusunun hikâyesini kendisininkinden çok daha önemliydi. Bundan dolayı da genç Türkiye Cumhuriyeti’nin yükselişini anlatacak belgesel ve aktüalite türündeki film tekliflerine öncelik veriyordu. Bu konuyu görüşmek üzere Milli Musiki ve Temsil Akademisi’nin hazırlıklarıyla meşgul olan Egeli’yi Köşk’e çağırdı. Ona yabancı bir film şirketinin Türk inkılabı hakkında film yapmak için kendisine bir mektup gönderdiğini, bundan memnuniyet duyduğunu ancak inkılaba dair film yapmanın öncelikle kendilerinin işi olması gerektiğini söyledi.  Ardından da Egeli’ye bu konuda bir senaryo yazması için talimat verdi. Senaryo talimatını verdi ancak tasarladığı bir hikâyesi vardı ve daha çok da öykülemenin nasıl olacağına kafa yormuştu. Egeli’nin anlattığına göre filmde bir öğretmen, öğrencilere Milli Mücadele’yi anlatırken sürecin başlangıcına dönecek ve Gazi’nin hikâyesi öğretmenin gözünden geri dönüşlerle anlatılacaktı. Gazi, senaryonun yazılma aşamasında Egeli’yle üç dört kez toplantı yaptı. Her seferinde senaryoya yeni notlar ekledi ve senaryo üzerine notlar aldırdı. Senaryonun sondan bir önceki haline okuyunca bazı eksiklikler buldu. Hatta Egeli’ye “Başka neler koymalıyız?," diye sordu. Egeli biraz çekinerek “Bir filmde kadın ve aşk unsuru” aranır deyince kendisinin de başından aşk hikâyeleri geçtiğini söyleyerek bunlardan bazılarını anlattı.

Gazi, senaryonun son hali önüne gelince bunu Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak ile Afet İnan’a da okutturdu. Onların görüşünü aldıktan sonra senaryo hakkındaki tereddütleri ortadan kalktı. Ben Bir İnkılap Çocuğuyum adını verdiği senaryonun son halini beğendi. Bundan sonra işin mali yönü gündeme geldi. CHP Genel Sekreteri Recep Peker, Egeli’den filmin bütçesini hazırlamasını istedi. Filmin maliyeti yüz bin lira tutuyordu. Bu rakam o dönemin koşullarında ortalama bir yerli filmin maliyetinin çok az üzerindeydi. Gazi, bu filmi Egeli’nin yönetmesini istiyordu. Rejisörlük eğitimi alması için onu Almanya’ya gönderdi. Egeli, Almanya’da başladığı rejisörlük eğitimini İtalya ve SSCB’de tamamladıktan sonra yurda döndü. Gazi’nin “Bu senaryonun ruhuna sadık kalmak elzemdir,” diye not düştüğü Ben Bir İnkılap Çocuğuyum filminin çekimlerine başladı. Ancak Gazi’nin sağlık sorunlarının baş göstermesiyle çekimler askıya alındı. Bundan sonraki süreçte de Gazi’nin sağlığı iyice bozuldu ve bir daha çekimlere geri dönülemedi.