Amazon kabilesinin okla vurduğu Brezilyalı yetkilinin ölümü bize ne anlatıyor?

Brezilya'nın kuzeybatısındaki Rondonia eyaletinde, yerlilerin korunması için yürüttüğü çalışmalarla tanınan Rieli Franciscato, bir Amazon yerlisi tarafından okla vurularak yaşamını yitirdi. Franciscato'nun ölümü Amazon ormanlarında artan gerginliğin de bir örneği.

35 yaşındaki Moises Kampe'nin 9 Eylül'e ilişkin en net hatırası, duyduğu bir sesti.

Korkunç bir şeyin gerçekleştiğini fark etmeden hemen önce bir çarpma sesi duydu.

Kampe'nin müdürü olan, yerlilerin korunması için çalışmalarıyla tanınan Rieli Franciscato, göğsünden okla vurulmuş, yerde hareketsiz yatıyordu. Dakikalar sonra gittiği yerel bir hastanede, öldüğü söylenecekti.

Oku atanlar, Brezilya'nın Seringueiras kasabasından dış dünyayla teması olmayan bir kabilenin üyeleriydi.

Seringueiras, Brezilya'nın Amazon yağmur ormanlarıyla iç içe geçen dokuz eyaletinden biri olan Rondonia'da 13 bine yakın nüfuslu küçük bir kasaba.

Kasabaya en yakın kent merkezi olan Porto Velho, 500 kilometre uzaklıkta.

Bölgede yaşayan dokuz farklı kabile olduğu, beşinin dış dünyayla teması olmadığı biliniyor. Yerli halka verilen adla aynı olmak üzere, bu bölge Uru-Eu-Wau-Wau olarak adlandırılıyor.

Tecrit

Franciscato, Brezilya hükümetinin yerlilere ilişkin çalışmalar yapan Funai adlı kurumu için çalışıyordu ve yerleşim yerlerinin yakınındaki bir yerli grubunu takip ediyordu.

Görevi, bu grup gibi toplulukları incelemek ve korumak olan bir çalışma koluna liderlik ediyordu.

BBC'ye konuşan Kampe, "Oradaki yerliler belki de hiçbir zaman Rieli'nin Brezilya'da yerli haklarının en büyük savucusu olduğunu bilmeyecek" diyor.

ABD ve Meksika'da farklı olarak, Brezilya ve diğer Güney Amerika ülkelerinde dış dünyayla teması olmaya yerli grupların sayısı bir hayli fazla. Bu kabileler yaşadıkları bölgede hakim olan toplumla barışçıl bir iletişime sahip değil.

Dünyada bu gruplardan 100 kadar olduğu sanılıyor. Yarısından fazlası Amazon bölgesinde.

Komşularıyla ve dünyayla devamlılık arz eden bir temasları olmadan yaşıyorlar.

Haklarında çok az şey biliniyor. Nüfusları ve konuştukları dil dahi tam olarak bilinmiyor.

Tahmin etmek bile mümkün değil çünkü Brezilya'da bilinen 305 yerli grup ve 274 farklı dil bulunuyor.

Rieli Franciscato'yu öldüren grup hakkında da elde çok fazla bilgi yok. Funai, bu grubu, "Cautario Nehri ile bağlantısı kesilenlerden bir tanesi" olarak tanımlıyor.

Seringueiras'ta Rieli'nin karşılaştığı yerlilerin daha önceden dış dünyayla kurdukları temasa dair kötü anılara sahip olması maalesef ki çok yüksek bir ihtimal.

Moises Kampe, "Yerliler her zaman avcılar, ormancılar ve çiftçiler tarafından taciz ediliyor. Kimlerin onlar için tehdit oluşturduğunu anlamalarının hiçbir yolu yok. Bizi gördüler ve saldırgan olduğumuzu düşündüler. Bu olanlardan dolayı onları suçlayamayız" diyor.

Soylarının tükenmesi riski

Kampe'nin sözleri abartı içermiyor.

Survival International gibi yerli haklarını savunan gruplardan uzmanlar, Amazon ormanlarının tahrip edilmesinin dış dünyayla teması olmayan birçok kabileyi, soylarının tükenmesi tehlikesiyle karşı karşıya bırakmış.

Yaşam alanlarını istila edenlerle karşı karşıya gelmeleri, bu grupların yüzleştiği en büyük tehdit.

"Çukurların Adamı"

"Çukurların Adamı" vakası akla gelen üzücü bir örnek.

Bu, 1996'dan bu yana, dış dünyayla teması olmayan bir kabilenin geride kalan tek üyesine Brezilya'da medyanın ve yetkililerin taktığı bir lakap.

Hangi dili konuştuğu bilinmeyen bu adam, lakabını, hayvanları tuzağa düşürmek için çukur açmaktaki tekniğine borçlu.

Bu grupların karşılaştığı tehditlerden biri, yaşam alanlarının tahrip edilmesi. Bu, onların besin bulmalarını zorlaştırıyor.

İzole bir yaşam sürmeleriyle bilinen Mashco-Piro kabilesi, 2014'ten bu yana birçok kez kendi bölgelerinin dışına çıktı. Bu gezintilerinden birinde, tmel besin kaynaklarından olan yaban domuzlarının neden kaybolduğunu sordular.

Survival International'dan uzman araştırmacı Sarah Shenker, "Dış dünyayla teması olmayan kabileler gezegendeki en savunmasız insanlar" diyor ve ekliyor: "Amazon'daki tüm yerli insan nüfusu uçurumun kenarına itiliyor."

Anlatılan hikayeler

Moises Kampe, bizzat yerli gruplardan gelen bir Brezilyalı.

Soyadı, kabilesinin isminden geliyor. Kampe kabilesi uzun süre önce toplumun geri kalanıyla bütünleşti.

Kampe, Whatsapp aracılığıyla BBC'ye yaptığı açıklamada, akıcı bir Portekizce ile Rieli Franciscato'nun ölümünü anlattı.

Büyükannesi ve büyükbabasının anlattığı "hala ormanda yaşayan insanlarla ilgili" hikayeleri dinleyerek büyütülmüş Kampe.

Toplumla bütünleştikten sonra yaşadıkları arasında hayal kırıklığı da var. Yerli halka mensup Brezilyalılar sosyo-ekonomik sorunlardan orantısız biçimde etkileniyor.

2010'daki son nüfus sayımında, 209 milyonluk Brezilya nüfusunun yalnızca 900 binini teşkil eden yerlilerin neredeyse yüzde 20'sinin aşırı yoksul yaşadığı ortaya çıktı.

Tüm Brezilya nüfusu içerisinde aşırı yoksul insanların oranı yüzde 6.

"Temassızlık" ilkesi

Kampe'ye göre "dış dünyayla teması olmayan" kabilelerin yaşamı hala çok gizemli. Kampe onlardan biriyle hiç karşılaşmadığını söylüyor. Hatta müdürü olan Rieli'nin ölümüne neden olan ok bile ağaçların arasından geldi ve kimse ortada yoktu.

Bu gizemin sürmesinin nedeni, 1980'lerin sonlarından itibaren Funai adlı kurumun "temassızlık" prensibi gütmesi. Önceki on yıllar boyunca rehber eşliğinde bu kabilelerle temas kuruluyordu.

Funai'nin eski başkanı Sydney Possuelo, BBC ile yaptığı görüntülü görüşmede, "Öncelikle, onlara çok yakın olmamız bile bu insanlar için çok büyük tehlike yaratabilir. Ancak asıl mesele, bu insanların yaşam şekline müdahale etme hakkımızın olmaması" diyor.

80 yaşındaki Possuelo, Brezilya'daki en meşhur "sertanista" olarak biliniyor. Sertanista kelimesi, antropolog, maceracı ve hak savunucusunun bileşimini teşkil eden yerli yaşam uzmanlarına verilen bir isim.

Daha önceden Possuelo, bilinmeyen kabilelerden yedi tanesinin ilk kez keşfediliği gezilerde yer almış. Ancak Possuelo aynı zamanda, bu kabilelerle kurulan temasın kurallarını değiştiren kişi olarak biliniyor.

Ana prensip, yerlilerin, bölgeleriyle ve davranışlarıyla ilgili mümkün olan en çok bilgiyi edinmek üzere izlenmeleri. Ancak temas kurmak, bu istek karşı taraftan gelmediği sürece yasak.

"Eğer onları gerçekten korumak istiyorsak, varolmalarına izin vermeliyiz" diyen Possuelo, "16. yüzyılda Avrupalılar gelmeden önce ataları nasıl yaşıyorsa öyle yaşayan kişilerle temas kurmakla övünme durumunu büyük oranda bitirdik" yorumunu yapıyor.

İstisnalardan biri, geride balta ve pala gibi araçlar bırakmak. Bunlar avlanmaya ve küçük ölçekli tarıma dayalı kabileler için oldukça kullanışlı hediyeler.

Possuelo, "Temas kurmak çok nadir olarak bu yerli halklara fayda sağlıyor. Her seferinde kültürlerinden bir şeyler yitiriyorlar" diyor.

1979 yılında bir Amazon kabilesine yönelik araştırmalar sırasında Possuelo'nun da gözlemlediği gibi, basit bir nezle bile bu gruplar arasında hızla yayılıp öldürücü olabiliyor çünkü birçok hastalıkla düzenli olarak temasları ve dolayısıyla bağışıklıkları bulunmuyor.

"1979'daki gezimiz beni, dış dünyayla teması olmayan kabileler konusundaki yordamımızı tamamen değiştirmeye yöneltti" diyen Pessuelo, "Bütün önlemleri almış olmamıza rağmen bazıları enfekte oldu ve kimileri 24 saati geçmeden yaşamını yitirdi" diyor.

Covid-19 salgını nedeniyle bu örnek çok daha önemli hale geldi.

Teması olmayan kabileleri korumayı destekleyen bir diğer argüman ise, birçok çalışmanın ortaya koyduğu gibi, yerlilerin yaşadığı bölgelerin Amazon'da ağaç tahribatının en az yaşandığı bölgeler olması.

Survival International'dan Sarah Shencker, "Doğanın gerçek koruyucuları onlar" diyor:

"Korumak konusunda gerçek uzmanlar onlar. Bu onların yaşamı. Gezegenin bir bütün olarak iyiliğine katkı koyuyorlar."

Düşmanca yönetim

Öte yandan Brezilya'nın 2019'da göreve gelen aşırı sağcı başkanı Jair Balsonaro, Amazon'un ticari olarak işletilmesine desteğini açık şekilde ilan etti.

Bu politika, yerlilerin yaşam alanlarını da kapsıyor.

Bolsanora göreve geldiğinden beri, yerli haklarını savunan gruplar, kırsal alanda yerlilerin dahil olduğu çatışmaların sayısında artış olduğunu bildiriyor.

Brezilya lideri, görevde olduğu sürece yeni bir koruma alanına izin vermeyeceğini de temin ediyor.

Bolsanaro hükümeti, yerlilerin yaşam alanlarıyla ilgili kararların Tarım Bakanlığı'na devrini de gündeme aldı ancak ancak bu karar Yüksek Mahkeme'ye takıldı.

Diğer bir tartışmalı karar, Funai'nin teması olmayan kabilelerle ilgili departmanının başına eski bir Hristiyan misyoner olan Ricardo Lopes Dias'ı getirmek oldu. Dias, yerlileri Hristiyanlığa kazandırmayı hedefleyen ve tartışmalara neden olan Amerikan destekli bir programın parçası olarak Amazon'da görev yapıyordu.

Brezilya meclisinin tek yerli milletvekili Joeina Wapixana, BBC'ye yaptığı açıklamada, "Teması olmayan kabilelerin korunmaya ihtiyacı var, yeni bir kolonileştirme sürecine değil" yorumunu yapmıştı.

"Ormanda bir yanlışlık yaşanmış olmalı"

Rieli Franciscato, yaşamını yitirdiği yerin yakınındaki Seringueiras'ta çok tanınan bir kişiydi.

Çiftçilerle yerliler arasında barışçıl bir iletişim olması için girişimleri nedeniyle ona dostça davranılıyordu.

18 yaşındaki Dhuliana Pereira'nın ebeveynleri de Rieli'nin arkadaşlarıydı. Aile, koruma alanının sınırında küçük bir çiftliğin de sahibi.

Dhuliana, olayın yaşandığı 9 Eylül günü çiftliğin yakınlarında bir yerli grubun dolaştığını gördü.

BBC'ye konuşan Dhuliana, "Ailem 25 yıldır burada yaşamasına rağmen hiçbir zaman izole olmuş yerlileri görmemiş" diyor.

Dhuliana, gitmeleri için yerlilere doğru bağırdıklarını, diğer insanların onlarla karşı karşıya gelip gelmeyeceklerini bilmediklerini anlatıyor.

Rieli'nin ölümü Dhuliana'yı çok sarsmış çünkü yetkilileri harekete geçiren kendisi ve babasıymış. Ancak bundan sonra yaşanabilecekler için daha çok endişeleniyor.

Yerel yöneticiler, insanlardan yerlileri görmeleri durumunda uzak durmalarını istedi. Yetkililer, Brezilya yasalarına göre, uzmanı öldüren kişinin eğer temas kurulmayan yerli bir gruba üyeyse cezai ehliyeti bulunmuyor.

18 yaşındaki Dhuliana, "Yerliler buraya geldiğine göre ormanda bir yanlışlık yaşanmış olmalı. Ama bazı komşularımız bunu mülklerinin istila edilmesi olarak görüyor" diyor ve soruyor:

"Yerliler gelmeye devam ederse insanlar ne yapacak?"

İşte Rieli Franciscato, yerlilerin haklarının destekçisi olarak, bir gerilimin çıkmamasını sağlamak için uğraşırken yaşamını yitirdi.