12 Eylül'ün 'gizli muhtırası'

 Genelkurmay Başkanlığı tarafından mahkemeye gönderilen 12 Eylül belgeleri, dönemin başbakanı ve AP Genel Başbakanı Süleyman Demirel ve CHP lideri Bülent Ecevit’e 33 yıl önce verilmek amacıyla hazırlanan “gizli muhtarı”nın varlığını ortaya çıkardı. Genelkurmay 2. Başkanı Orgeneral Haydar Saltık’ın talimatıyla 9 Mayıs 1980’de hazırlanan muhtırada, “Ülke sorunlarına çözüm getirmeleri konusunda iki lider son kez uyarılırken”, “gelişmelerin demokrasi adına daha vahim sonuçlara vardırılmaması için verilen muhtıra hakkında hiçbir açıklama yapmamanızı istiyoruz” denildi. Belgelere göre ilk darbe tarihi için 11 Temmuz tarihi belirlendi, ancak Süleyman Demirel hükümeti güvenoyu alınca geri adım atıldı. Ancak darbeden vazgeçilmedi. Ağustos ayı itibarıyla Bayrak Harekât Direktifi tekrar illere dağıtıldı. Harekât emrinin dağıtıldığı yerler arasında 28. Tugay Komutanı Tuğgeneral İsmail Hakkı Karadayı’nın adı da yer aldı. Postmodern müdahalenin yapıldığı 28 Şubat döneminde Genelkurmay Başkanı olan Karadayı, 5 Eylül 1980 tarihinde Genelkurmay’da yapılan bir darbe toplantasında da katıldı.

“12 Eylül’e Doğru Karargâh” yazı dizisinin bugün 4. ve son bölümünü yayımlıyoruz. Dünkü 3. bölümde darbenin ilk taslak planı aktarılmıştı. Bugünkü bölümde ise darbenin taslak olmaktan çıkıp nasıl gerçekleştirildiği anlatılacak. Darbenin taslak planında, müdahale tarihi için haziran-temmuz aylarının işaret edilmesiyle çalışmalar hız kazandı. Genelkurmay Genel Sekreterliği’ne ait Günlük Karargâh Ceridesi’ne göre, yurtdışından dönen Genelkurmay 2. Başkanı Haydar Saltık’a 31 Mart 1980 günü daktilo edilmiş Bayrak Harekât Planı takdim edildi. Bununla birlikte “mevcut AP hükümetinin ne zaman düşürüleceği ve hükümet buhranının ne kadar sürebileceği hakkında etüd” de Saltık’a teslim edildi. Evren ve ekibi, darbe yapmak için Demirel hükümetinin düşmesini bekliyordu. Darbe tarihi yaklaşırken ceride defterine tüm hazırlık çalışmaları gün gün kaydedildi. 8 Nisan’da Milli Birlik Konseyi’nin yapısı hakkında bir inceleme raporu Haydar Saltık’a sunuldu. Saltık, Coşkun Kırca ve Adnan Kafaoğlu tarafından hazırlanan anayasa taslağının incelenmesini emretti. 9 Nisan’da Genelkurmay Başkanı Evren, “MBK yapısı hakkındaki inceleme” ile “1960’tan bu yana hükümette görev alanların listesini” kuvvet komutanlarıyla birlikte değerlendirildi. Haydar Saltık, 25 Nisan’da darbe bildirilerini yeniden ele alınmasını istedi.

İşte ‘gizli muhtıra’

Orgeneral Haydar Saltık, Mayıs 1980 başında AP lideri Demirel ve CHP Genel Başkanı Ecevit’e verilmesi düşünülen gizli bir uyarı mektubunun hazırlanmasını emretti. 9 Mayıs’ta hazırlanan 2 sayfalık yazıya “muhtarı” başlığı atıldı ve altına “Gizli olarak verilecek” notu düşüldü. Ancak bu muhtıranın iki lidere verilip verilmediğine ilişkin belgelerde bir bilgi yer almadı. Gizli muhtırada, iki lider için şu mesaj hazırlandı:

2 Ocak 1980 günü iki büyük parti lideri olarak sizlere Cumhurbaşkanı tarafından iletilen ve aynı gün kamuoyuna açıklanan Türk Silahlı Kuvvetleri görüşüne, ülke kaderine önemli rol oynayan iki parti olmanız dolayısı ile özellikle sizler hedef alınmanıza rağmen toplumda ayrım yapmamak amacıyla tüm siyasi partilere çağrıda bulunularak fevkalade boyutlara ulaşan ve ağırlaşan ülke sorunlarına Atatürkçü doğrultuda çözümler getirmeniz istenmiş, diğer anayasa kuruluşlar da yardıma davet edilmiştir.

‘Anarşi devletle savaş halinde’

Ancak aradan 5 ay gibi bir zaman geçmesine rağmen bütçe yasası ile birkaç yasanın çıkarılması dışında beklenen gelişmeler görülmemiştir. Uzun süredir cumhurbaşkanı seçilemeyerek devletin bu yüce makamı kısır parti çekişmelerine alet edilmiştir. Meclisler çalıştırılmamakta, Cumhurbaşkanlığı seçimi bahane edilerek birçok yasa tasarısı meclislerde bekletilmektedir. Anarşi, terör ve bölücülük kol gezmekte ve adeta devletle savaş halindedir. Ekonomik ve sosyal konulardaki sorumsuz tutum ve davranışlar, ekonomik ve sosyal hayatı patlama noktasına getirmiştir. Siyasi partilerin tutum ve davranışları karşısında geleceği ümitle bakacak bir neden kalmamakta ve yeni bir seçim sonunda da mevcut sorunların halledilebileceğine inanılmaktadır.

‘Sizi son kez uyarıyoruz’

TSK bu sorumsuz tutum ve davranışlar dolayısı ile ülkenin uçurumun kenarına geldiği kanaatindedir. Tarihi şan ve şerefle dolu yüce Türk ulusunun duygularına tercüman olan TSK’nin bu gidişe müsaade etmeyeceği bilinmelidir. Tarihi geçmişi ile demokrasiye bağlılığı ispat etmiş TSK adına sizi son bir kez daha uyarmayı kutsal bir görev kabul ederek ülkemizin içinde bulunduğu son derece önemli anarşi, terör, bölücülük ile siyasi, ekonomik ve sosyal sorunlara Atatürkçü doğrultuda çözüm getirmenizi, partizan davranışlara derhal son vererek ülkede birlik ve beraberliği sağlamanızı yüce Türk ulusunun özlemi olarak bekliyoruz.

‘Size 3 gün süre veriyoruz’

Demokrasiye bağlılığın son çaresi olarak Türk milleti adına sizleri göreve davet ediyor ve ülkenin acilen ihtiyaç duyduğu hususları bir an önce çözümlemek üzere iletiyoruz. Bu hususlar iki partinin bir araya gelerek anlaşmaları gereken asgari meselelerdir. 3 gün zarfında bu hususların tahakkuku için samimi bir işbirliği yapmaya kararlı olduğunuzun tarafınızdan kamuoyuna açıklanmasını bekleyeceğiz.

‘Muhtırayı kimseye açıklamayın’

Millet adına sizlerden istenen hususlar detaylı bir şekilde takvime bağlanarak takip ve kontrol edilecek ve gerçekleştirilecektir. Gelişmelerin demokrasi adına daha vahim sonuçlara vardırılmaması için verilen muhtıra hakkında hiçbir açıklama yapmamanızı istiyor ve sorumluluğunuzun idraki içinde bulunduğunuzu ümit ediyorum.

Evren’in onayına sunuldu

Cerideye göre, darbenin nasıl yapılacağını anlatan Bayrak Harekât Emri, 4 Haziran 1980’de Genelkurmay Başkanı’nın onayına sunuldu. Kenan Evren, emri incelemek üzere beraberinde İstanbul’a götürdü. Evren’in buradan Fransa’ya geçmesi nedeniyle emri Genelkurmay İstihbarat Başkanı Ankara’ya geri getirdi. 6 Haziran’da Haydar Saltık’a sunulan yazıda, “yönetime el konulacak gün”ün “pazar” olması önerildi. Harekât planı komutanlıklara dağıtılması için 20 nüsha çoğaltıldı. I. Ordu Komutanı Orgeneral Necdet Üruğ, askeri müdahalenin nasıl yapılacağı konusunda endişelerini ikinci başkana iletti. Bunun üzerine Üruğ’a brifing verildi. Üruğ, Milli Birlik Komitesi’nin adının Milli Güvenlik Konseyi olmasını önerdi. Haziran ayı, Bayrak Harekât Emri’nin incelenmesi ve son şeklinin verilmesi toplantılarıyla geçti.

Darbeye ilk imza 1 Temmuz’da

1 Temmuz Saat 12.30’da Kenan Evren ve kuvvet komutanları, Bayrak Harekât Emri’ni imzaladı. Genelkurmay Harekât Başkanı ve İstihbarat Başkanı, 3 Temmuz günü Bayrak Harekât Emri’ni iki ayrı uçakla sıkıyönetim komutanlarına dağıtmak üzere Güvercinlik’ten hareket etti. 5 Temmuz’da ise plan kuvvet komutanlarına dağıtıldı.

11 Temmuz olan darbe tarihi ertelendi

7 Temmuz’a gelindiğinde ise Günlük Karargâh Ceridesi’ne şu not düşüldü: “11 Temmuz 1980 günü yapılması evvelce planlanan Bayrak Harekâtı’nın ileri bir tarihe ertelendiği öğrenilmiştir. Bilgiyi J3 (Harekât Başkanı Necip Torumtay) verdi.”

Bu ertelemenin nedeni o sırada Süleyman Demirel hükümetinin Meclis’ten güvenoyu alması olacaktı. Ancak cuntacılar darbe yapmaktan vazgeçmedi ve çalışmalarını sürdürdü. 9 Temmuz’da geçici anayasa taslağı daktilo edildi.

İşte darbecilerin listesi

Ancak bu kez darbeciler, komutanlıklara dağıtılan müdahale planının deşifre olmaması için belgeyi toplama işine girişti. Birliklere daha önce dağıtılan Bayrak Harekât Direktifi, 4 Ağustos 1980’den itibaren toplanmaya başlandı. 15 Temmuz’da ise Orgeneral Haydar Saltık, direktiften kimlerin haberdar olduğuna ilişkin liste hazırlanmasını istedi. Hazırlanan listede, planın dağıtıldığı komutanların isimleri verildi. Aşağıda isimleri yer alan askerler, bir anlamda 12 Eylül darbesinin gerçek sorumlularıydı:

Genelkurmay Başkanı Kenan Evren, kuvvet komutanları Nurettin Ersin, Bülent Ulusu, Tahsin Şahinkaya, Sedat Celasun, Haydar Saltık, Korgeneral Necdet Öztorun. Korgeneral Necip Torumtay, Korgeneral Suat İlhan, Kurmay Albay Cumhur Evcil, Kurmay Yarbay Altay Tokat, Kurmay Yarbay Kemal Yılmaz, Kurmay Yarbay Altan Ateş, kurmay binbaşılar İbrahim Yıldırım, Dinçer İnce. I. Ordu Komutanı Necdet Üruğ, korgeneraller Süreyya Yüksel, Recep Ergun, Sadi Sevük. II. Ordu Komutanı Orgeneral İbrahim Şenocak, korgeneraller Ragıp Uluğbal, Korgeneral Talat Çetinelli. Ege Ordu Komutanı Orgeneral Sait Özçivril, Kurmay Albay Abdurrahman Saral. Donanma Komutanı Oramiral Nejat Tümer, tümamiraller Necmettin Eski, Vural Atalay. 4. Ordu Kolordu Komutanı Korgeneral Zihat Özer, Tuğgeneral Doğan Bayazıt, kurmay binbaşılar Metin Özcan, Ahmet Aydoğdu, Kurmay Yüzbaşı Bilgin Aksoy. I. Taktik Hava Kuvvet Komutanı Korgeneral Cemal Çuha. MİT Müsteşarı Korgeneral Bülent Türker, Yardımcısı Tümgeneral Mustafa Arda.

Yazıda, “direktiften haberdar olacaklar” listesinde ise şu isimler yer aldı: I. Ordu’dan korgeneraller Adnan Doğu, Hüsnü Çelenkler, Turhan Sökmen. 2. Ordu Komutanı Orgeneral Bedrettin Demirel, Korgeneral Kemal Yamak. 3. Ordu’dan Korgeneral Selahattin Canbazoğlu, Korgeneral Sabri Deliç. Donanma Komutanlığı’ndan Koramiral Nejat Serim. 1’inci Taktik Hava Kuvvet Komutanlığı’ndan Korgeneral Tevfik Alparslan

Harekâtın ertelenmesi üzerine 13 Eylül 1979’da oluşturulan çalışma grubu çekirdek hale getirildi ve bazı isimlerin (Cumhur Öncel) görev yeri değişti. Haydar Saltık’ın emriyle kurmay yarbaylar Altay Tokat ve Kemal Yılmaz burada çalışmaya devam etti. Saltık, yayımladığı emri yazısında, grubun “çalışmalarını kesin sonuçlar alınıncaya kadar” devam ettireceği belirtildi. Bu konuda 19 Ağustos 1980’de Kenan Evren’e 45 dakikalık brifing verildi.

Cuntacılar, bu tarihten itibaren darbenin tekrar uygulanması için harekete geçti. 28 Ağustos’ta Ege Ordu Komutanlığı’na atanan Haydar Saltık’a teslim edilmek üzere Bayrak Harekât Direktifi Tahsin Şahinkaya’ya teslim edildi.

Karadayı ‘sivil işler’ toplantısında

Bu arada “Sivil işleri yürütmede Genelkurmay Başkanlığı’nın vazife ve sorumlulukları” belirlendi. 5 Eylül günü karargâhta bu konuda bir toplantı yapıldı. Toplantıya, Genelkurmay II. Başkanlığı’na getirilen Necdet Öztorun başkanlık yaptı. Toplantıda Milli Güvenlik Konseyi Genel Sekreterliği ve hükümet teşkil edilinceye kadar “Sivil işleri yürütmede Genelkurmay Başkanlığı’nın vazife ve sorumlulukları” görüşüldü ve görev tahsisi yapıldı. 12 komutanın katıldığı toplantıda tanıdık bir isim daha vardı. Ceride defterine bu 12 kişinin isimleri yazılırken “28. Tugay Komutanı İsmail Hakkı Karadayı” ismi de kayıtlara düşüldü. Karadayı’nın ismi ceridede ikinci kez Harekât Planı’nın teslimi konusunda yer aldı. 7 Eylül günü, Kurmay Yüzbaşı Altay Gürman, I. Ordu Komutanlığı’nın Bayrak Harekât Planı’nı getirip teslim etti. Karargâh Ceridesi’nde planın bir suretinin 4. Kolordu Komutanlığı’na 28’inci Tugay Komutanı Tuğgeneral İsmail Hakkı Karadayı’ya teslim edildiği bildirildi.

Evren: Hayırlı uğurlu olsun

8 Eylül saat 16.00’da Genelkurmay Başkanı ve kuvvet komutanları toplantı yaptı. Toplantıda, harekâtın “12 Eylül 1980 cuma günü saat 03.00’te icra edilmesi” kararlaştırıldı. Alınan karar ordu komutanlarına 2. Başkan Öztorun tarafından bildirildi. 9 Eylül günü Evren ve komutanlar, Bayrak Harekâtı’nın icra ve uygulama emirlerini imzaladı. 11 Eylül’de Ege Ordu Komutanı Saltık’a yeni görevi olan Milli Güvenlik Konseyi Genel Sekreterlik görevi, İzmir Gaziemir Havaalanı’nda tebliğ edildi. Ege Ordu’ya da Orgeneral Süreyya Yüksel atandı. 11 Eylül saat 20.00’de harekât hazırlıklarıyla ilgili komutanlara brifing verildi. Genelkurmay Başkanı Kenan Evren, burada “Harekât Türk ulusuna hayırlı ve uğurlu olsun” dedi.

12 Eylül’ün tutuklanacaklar listesi

12 Eylül darbesi öncesinde cuntacıların, yönetime el konulduktan sonra yüzlerce kişilik “tutuklanacaklar listesi” hazırlığı ortaya çıktı. Bayrak Harekât Direktifi’nin Lahika 2 / Cetvel B adlı bölümünde yer alan listede, sendikacılar, yazarlar, gazeteciler, milletvekilleri olmak üzere sağ, sol ve muhafazakâr kesimden kişilerin isimleri sıralandı. Listede sol örgütlerle ilişkileri olduğu gerekçesiyle kontrol altına alınacak milletvekilleri arasında Kemal Anadol, Ertuğrul Günay, Mustafa Gazalcı gibi isimler sayılırken Türkiye Barış Komitesi adı altında ise Asım Bezirci, Halit Çelenk, Ruhi Su, Kemal Türkler, Vedat Türkali, Reha İsvan, Ataol Behramoğlu ve Ali Sirmen’in arasında bulunduğu onlarca aydının adı yer aldı.

(BİTTİ)