Osmanlı'da kadın hareketi neler, ne zaman ve nasıl başladı? İşte ilk Türk feministler

AYSU UZER

Türkiye'de kadın haklarının geçmişi konusunda maalesef yeterince bilgi sahibi değiliz. Türkiye'de kadınlara, tarihsel perspektiften bakıldığında alışılagelmişten çok daha erken bir dönemde bu hakların verildiğini biliyoruz. Ancak bu haklar sadece 'verildi' mi? Yoksa Osmanlı'da bir kadın hareketi var mıydı?

Osmanlı'da kadın hakları nasıl bir gelişim gösterdi? Osmanlı'da kadın cemiyetleri var mıydı? Kadınlar dergiler içinde örgütlenip nasıl talepler belirliyordu? Günümüzde çağının ne kadar ötesinde olduğunu fark ettikçe hayranlık uyandıran kadın hakları, temelini nereye inşa etti?

Sanılanın aksine, Osmanlı'da ciddi bir kadın hareketi vardı. Öyle ki günümüzdeki biçimiyle kendilerini "feminist" olarak tanımlayan bu gruplar çeşitli dergiler etrafında bir araya gelip etnik veya dini özelliklerine bakılmaksızın kadınların haklarını, sistematik bir eylem planıyla (eğitim, çalışma hayatı ve aile hayatının düzenlenmesi) savunuyor ve hem yazıları hem de açıklamalarıyla kamuoyu yaratacak bir çalışma yürütüyordu.

Osmanlı'da kadınlar tarafından hiç talep edilmemiş, uğruna mücadeleye girilmemiş ve cefası çekilmemiş ancak bir şekilde kazanılmış sanılan bu haklar, aslında Osmanlı kadınlarının büyük çabasının bize bir armağanı.

Osmanlı İmparatorluğu'nda gerçekleşen 50 grevin 9'unu kadınların yaptığını kayıtlarda görebiliyoruz. Dönemin en önemli sendikal mücadelelerinden biri sayılan Feshane grevinde, kadınların çalıştığı işkollarında örgütlenildiğini, 50 kadın işçinin örgütleyici ve yürütücü olarak görev aldığını biliyoruz. 

Osmanlı'nın ilk kadın dergisi ise Şükufezar ismiyle 1886 yılında yayın hayatına başladı. Bu dergi Arife Hanım tarafından çıkarılmaktaydı ve 'kadın' derginin ana temasını oluşturuyordu. 

Arife Hanım için bu derginin asıl maksadını yine onun satırlarıyla anlamaya çalışalım;

“Biz ki saçı uzun aklı kısa, diye erkeklerin hedefi olmuş bir grubuz ve bunun aksini ispat etmeye çalışacağız. Erkekliği kadınlığa, kadınlığı erkekliğe tercih etmeyerek çalışacağız."

OSMANLI'NIN İLK KADIN DERGİSİ

Kadın Eserleri Kütüphanesi, zamanının belki de ilk kadın hareketini de doğuracak, tüm yazarları kadın olan bu dergiyi çevrimiçi olarak erişime açtı. Osmanlı tarihinin ilk kadın dergisi olarak bilinen, Şükûfezâr’ın bildiğimiz ilk sayısı 1886’da yayımlandı.

Dergi toplamda beş sayı çıkardı. Dini ve muhafazakar bir tarza sahip olan dergi Şükûfezâr, edebiyat dergisi olmamasına rağmen mektuplar, gazeller ve şiirler de yayımlamıştı.

OSMANLI'DA KADINLARIN DÜNYASI

Nuriye Ulviye, "Kadınlar Dünyası"nı, 4 Nisan 1913'te kurdu.

28 Mayıs 1913'te ise kadınların eğitim ve çalışma olanaklarını iyileştirmek için 'Osmanlı Müdafaa-i Hukuk-ı Nisvan Cemiyeti'ni (Osmanlı Kadın Hakları Savunma Derneği) kurdu.

Dernek ayrıca kıyafet haklarını iyileştirmek için de çalışmalar yürüttü. Kadınların peçe kullanımının zorunlu olmamasını amaçladı. 

Kadınlar Dünyası 1913-1921 arasında yayımlandı ve derginin yazı kadrosu tamamen kadındı. 

Dergide, "Kadınların hak ve hukuku tanınmadıkça erkek yazılarına yer verilmeyeceği ilkesi" kabul edildi. 

Kadınlar Dünyası, Müslüman bir kadının fotoğrafını yayımlayan ilk dergi oldu.

Fakat dergi çalışanlarından hiçbiri erkek değildi, günümüzde pozitif ayrımcılık diyebileceğimiz biçimde, Nuriye Hanım, erkekleri özellikle dergide çalıştırmazdı çünkü ona göre kadınlar erkekler tarafından toplumdan dışlanmaktaydı.

Nuriye Hanım, dergide yazdığı makalelerde kadınların yüksek öğretim hakkı, işyerlerinde eşit ücret alması ve memuriyet hakları gibi konulara yoğunlaştı. Ayrıca kadınların eş ve çocuk olarak ailelerinde ve evliliklerinde eşit haklara sahip olmaları için dönemin uygulamalarına karşı çıkılması gerektiğini savundu.

OSMANLI'DA İLK FEMİNİST ÖRGÜT

Kadınlar Dünyası'nın kadının sorunlarına çözüm yolu, "toplumsal devrimden bağımsız olmayan bir kadın devrimi"dir.  

Feminist olduğunu açıkça dile getiren dergi bu sözcüğü kullanmaktan çekinmedi.

Kadınlar Dünyası dergisinin maddi sıkıntısı dolayısıyla, Nuriye Hanım'ın mücevherlerini dahi bozdurduğu bilinmektedir.

Derginin bir diğer yazarı olan Mükerrem Belkıs Hanım, kadınların yalnızca hemcinsleriyle dayanışmayla birlikte mücadeleye girişmeleriyle kadının ezilmişliği sorununun çözüleceğini ileri sürmüştü. Bu nedenle birlikte derginin 55. sayısında programını yayımladıkları Osmanlı kadınlarının hak mücadelesini yürüten Osmanlı Müdafaa-i Hukuk-i Nisvan Cemiyeti'ni kurdular. 

Ulviye Hanım, her şeyin temelindeki sorunu kadının üretime katılamamasında gördü ve kadını üretken kılmayı amaçladı.

Kadınların toplum içerisinde edilgen bir tanıma sahip olmasını artık imkânsız kılan bu gelişmeler ışığında, Osmanlı toplumunda kadınlar özne olmaya başladı.

Öyle ki Cumhuriyet Halk Fırkası’nın kuruluşundan bile önce Kadınlar Halk Fırkası’nın kurulduğu ve amacının da “kadının sosyal, iktisadi ve bilahare siyasi sahalarda haklarını, gelişmelerini sağlamak” olduğu kayıt altına alınmıştır.

Tanzimat’tan Cumhuriyetin ilan edildiği döneme kadar kadın dergi ve gazetelerinin sayısının 40’ı bulduğunu kayıtlardan öğreniyoruz. İlk dönemlerde ayrım yapılmadan tüm kadınların dahil olduğu bu dergi ve derneklerin sistemi, dönemin sosyal değişimleriyle birlikte değişim gösterdi.

Kadınlar, etnik köken ve dinlerine göre ayrılmaya başladı ve farklı farklı cemiyetler kuruldu. Yine de her bir cemaatin kadın grupları kendi dergilerini çıkarıyor, dernek ve vakıflarını kuruyor ve kadın hareketinin özneleri olarak mücadelenin aktif bir parçası haline geliyordu.

Tanzimat Fermanı'nın 1839 yılında ilan edilmesiyle, kadınların hayatında değişiklikler yaşanmaya başlamıştı.

Kadınların haklarının oluşumu ve gelişimi için ferman bir mihenk taşı olmuş, kadının statüsü ilk olarak Tanzimat’la sorgulanmıştı.

Daha sonra II. Meşrutiyet dönemine gelindiğinde, kadının toplumsal hayata katılımı, eğitimi ve çalışma yaşamında kendisine yer bularak üretime dahil olması önemli görülmüştü. Kadınların bu özgürlük ortamı sayesinde kamusal alanda daha aktif hale gelmesi ve toplum düzeninin eşitlikçi bir çizgiye çıkarılması paralel şekilde gerçekleşmiştir. 

Mükerrem Belkıs:

"Feminizm, sosyalizm, bir vücudun iki kanadı, bir vücudun iki kolu, iki ayağıdır. Bu iki taraf el ele vermiş iki kardeştir. Her ikisinin gayesi de birdir: Kadın erkek bir olacak, bütün fertler aynı hukuk önünde bütün fertler eşit olacak. Şüphe yok ki bu hayat yaşanacaktır. İlerideki asırlarda bu hayat vardır. İşte iki kanat, iki kardeş cereyan insaniyeti o asra doğru uçuruyor. Yürütüyor, yürütüyor…"

Nuriye Ulviye'nin ölümünden (9 Nisan 1964) sonra eşi Ali Muharrem Civelek, Hatay'da bir kiliseyi restore ettirdi.

Daha sonra bu kiliseyi Nuriye Ulviye'nin adını verdiği bir kütüphaneye çevirerek belediyeye bağışladı. 

Kütüphanede 2004 yılı itibarı ile 9000 kitap bulunmaktaydı.