Dünyaya damga vuran boykot kampanyaları... Nasıl başladı, nasıl sonuçlandı?

İstanbul Büyükşehir Belediye (İBB) Başkanı Ekrem İmamoğlu'nun tutuklanması, geniş halk kitlelerinde benzersiz bir tepkiye neden oldu. Demokrasi, özgürlükler ve temel hakların tehlikede olduğunu düşünen milyonlarca yurttaş, günler ve geceler boyu sokakları doldurdu. Muhalefet partileri ve sivil toplum kuruluşları demokratik taleplerini seslendirdi. Coşkulu eylemler, Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) Genel Başkanı Özgür Özel'in, bazı medya kuruluşları ve şirketlere yönelik 'boykot çağrısını' beraberinde getirdi.

Neyse ki, 'boykot' kavramı yakın siyasi tarihimize hiç de yabancı değil. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan da 2008 yılında başbakan olduğu dönemde bir boykot çağrısına öncülük etmişti. Erdoğan o dönemde, “Partimin mensupları olarak yalan yanlış bu haberleri yapan medyaya karşı sizler de kampanyanızı başlatın, sürdürün. Bu gazeteleri evlerinize sokmayın, almayın" diyerek halkı, Doğan Medya grubuna karşı boykota davet etmişti.

Boykot kampanyaları, 20. yüzyıl boyunca dünya çapında önemli sosyal ve politik değişimlerin tetikleyicisi olarak güçlü bir rol oynadı. 1955 yılında, ABD'nin Montgomery kentinde otobüste yerini beyaz bir yolcuya vermeyi reddeden Rosa Parks'ın ardından başlayan Montgomery Otobüs Boykotu, ABD'de 'yurttaş hakları hareketinin dönüm noktalarından biri' olarak tarihe geçti.

Benzer şekilde, Güney Afrika'daki apartheid (ayrımcılık) rejimine karşı uygulanan ekonomik boykotlar, uluslararası toplumun baskısını artırdı ve ırk ayrımcılığının sona erdirilmesinde etkili oldu.

Boykotların gücü, 21. yüzyılın ilk çeyreğinde de derinden hissedildi. İsrail'in Filistinlilere yönelik tecrit, imha ve soykırım politikalarına tepki olarak başlatılan BDS (Boykot, Tecrit ve Yaptırımlar) hareketi, İsrail menşeli ürünler ve İsrail'i destekleyen şirketlerin boykot edilmesini teşvik ederek uluslararası kamuoyunun dikkatini çekti.

Peki, ulusal, bölgesel ve uluslararası bazda uygulamaya konan boykot hareketleri, ne tür toplumsal ve ekonomik etkiler yarattı?

ÇİN KONUT KREDİSİ BOYKOTU (2022–2025)

Çinli ev alıcıları, Evergrande gibi büyük geliştiricilerin mali sorunlar nedeniyle tamamlayamadıkları projelere yatırım yapmalarının ardından, ödemeleri durduracaklarını ilan ederek tabandan gelen bir boykot hareketi başlattılar.

• Boykot Çin genelinde 100 şehre yayıldı
• 235 gayrimenkul projesini etkiledi
• Yaklaşık 2 trilyon yuan (295 milyar dolar) değerinde konut kredisi bu boykot kapsamındaydı

EKONOMİK ETKİLER

• 2021 Temmuz - 2022 Temmuz arası emlak yatırımları yüzde 12,3 düştü, 2023 ilk çeyrekte bu düşüş yüzde 16’ya ulaştı
• Bankalarca 336 milyar dolarlık donuk kredi bildirildi
• 2023 ilk yarısında yeni konut satışlarında metrekare bazında yüzde 24,7, değer bazında ise yüzde 32,5 düşüş yaşandı
• 93 milyar doları aşan borçları olan 28 büyük geliştirici iflas etti
• İnşaat sektöründe yaklaşık 7 milyon kişi (iş gücünün yüzde 15’i) işini kaybetti

Boykot, Çin hükümetinin 29 milyar dolarlık özel kredi paketi, mortgage faiz indirimleri ve tamamlanamayan projelerin devlet tarafından devralınması gibi müdahalelere yol açtı.

GÜNEYDOĞU AVRUPA PERAKENDE BOYKOTLARI (2025)

Hırvatistan, Bosna Hersek, Bulgaristan, Sırbistan, Karadağ ve Kuzey Makedonya gibi ülkelerdeki tüketiciler, zincir marketlerin fırsatçılık yaparak fiyatları artırmasını protesto etti.

• Boykota sosyal medya üzerinden 1,2 milyondan fazla kişi katıldı
• Konzum, Lidl, Kaufland ve Spar gibi zincirler hedef alındı
• Bazı bölgelerde eczaneler ve akaryakıt istasyonları da boykota dahil edildi

EKONOMİK ETKİLER

• Hırvatistan’da işlem hacmi yüzde 44 azaldı
• İşlem tutarlarında bir önceki haftaya göre yüzde 53 düşüş kaydedildi
• Perakende şirketlerinin borsa değerlerinde yüzde 8,6 kayıp oluştu
• Ortalama alışveriş sepeti fiyatlarında yüzde 7,3 düşüş kaydedildi
• Zincirler, müşteri kazanmak için 38 milyon Avro değerinde indirim yaptı

Son derece etkili oldu. Hırvatistan’da 2.000’den fazla temel üründe fiyatlar donduruldu, hükümet fiyat izleme komiteleri kurdu. Temel ihtiyaçlar için yüzde 10 kâr marjı sınırı getirildi ve fiyat şeffaflığı zorunlu hale geldi.

GAZZE BOYKOTU (2023–2024)

2023 Ekim’inde başlayan İsrail-Hamas savaşı sonrası, İsrail’i desteklediği düşünülen şirketlere karşı dünya genelinde boykot başlatıldı. 

• McDonald's, Starbucks, Coca-Cola, Disney+ ve Puma gibi markalar hedef alındı
• Orta Doğu, Güneydoğu Asya ve Batı'daki üniversitelerde yoğun katılım oldu
• 30 milyondan fazla sosyal medya kullanıcısı boykot etiketlerini kullandı

EKONOMİK ETKİLER

• McDonald's'ın, 2024 birinci çeyrekte uluslararası pazar satışlarında yüzde 4,7 düşüş kaydedildi
• Starbucks'ın yıllık gelir büyüme tahmini yüzde 10–12’den yüzde 7–10’a indirildi.
• Boykotun Starbucks üzerinde yaklaşık 500 milyon dolarlık bir etkisi oldu.
• Coca-Cola'nın Orta Doğu satışlarında yüzde 40 düşüş kaydedildi.
• Toplam zarar 320 milyon dolar olarak ölçüldü.
• Disney+, 1,8 milyon abone kaybı yaşadı, toplam zarar yıllık 216 milyon dolar gelir kaybı olarak kayıtlara geçti.
• McDonald's'ın Mısır ve Ürdün şubelerinde yüzde 70’e varan ciro düşüşü tespit edildi.

McDonald's’ın Suudi Arabistan’daki bayisi, Gazze'ye 3,7 milyon dolar değerinde bağış yapmak zorunda kaldı.

Birçok yatırım fonu bu şirketlerden çekildi.

AMERİKAN ÜRÜNLERİNE ULUSLARARASI BOYKOT (2025)

2024 seçimlerini yeniden kazanan Donald Trump yönetiminin politikaları nedeniyle, Batı Avrupa başta olmak üzere birçok ülkede ABD menşeli ürünlere yönelik boykot çağrıları yapıldı.

• 15’ten fazla ülkede dağınık, ancak etkili kampanyalar düzenlendi
• Teknoloji firmaları, giyim markaları ve fast-food zincirleri hedefteydi

EKONOMİK ETKİLER

• Tesla'nın Avrupa satışlarında yüzde 17,3 düşüş yaşandı, bu da hisselerde yüzde 8,2 gerilemeye neden oldu
• Apple'ın uluslararası satışlarında yüzde 6,4 düşüş yaşandı.
• Zarar tek çeyrekte, 3,8 milyar dolar gelir kaybı olarak ölçüldü
• ABD tarım ihracatı hedef pazarlarda yüzde 12 azaldı
• ABD’ye gelen turist sayısı yüzde 9,3 azaldı. Bu da turizm sektörüne 4,2 milyar dolar kayıp olarak yansıdı
• ABD'li şirketlerin, zararı dengelemek için yurtdışına yaptığı yatırımlarda 8,7 milyar dolarlık bir artış oldu

İSRAİL KARŞITI BDS HAREKETİ

Boykot, Tecrit ve Yaptırımlar (BDS) hareketi, 2005 yılında İsrail'in Filistinlilere yönelik politikalarına karşı ekonomik ve siyasi baskı uygulamak amacıyla başlatıldı. Bu hareket, çeşitli uluslararası şirketleri hedef alarak ekonomik kayıplara ve stratejik karar değişikliklerine yol açtı:

• İsrailli ev tipi gazlı içecek üreticisi SodaStream, BDS hareketinin baskıları sonucunda 2015 yılında Batı Şeria'daki Ma'ale Adumim yerleşimindeki fabrikasını kapatmak zorunda kaldı.
• Dünyanın en büyük güvenlik şirketlerinden biri olan G4S, İsrail hapishanelerine ve kontrol noktalarına ekipman ve hizmet sağlaması nedeniyle BDS hareketinin hedefi oldu. 2016 yılında İsrail'deki iştirakini satma kararı aldı.
• Fransız telekomünikasyon şirketi Orange, İsrailli mobil operatör Partner Communications ile olan lisans anlaşmasını, BDS hareketinin altı yıl süren kampanyasının ardından 2016 yılında sonlandırdı.
• Dondurma üreticisi Ben & Jerry's, 2021 yılında Batı Şeria'daki İsrail yerleşimlerinde ürün satışını durdurma kararı aldı.

Fransız çok uluslu şirketi Veolia, Kudüs Hafif Raylı Sistemi projesindeki rolü nedeniyle BDS hareketinin hedefi olmuştu. 2015 yılına gelindiğinde, 20 milyar dolar zarar açıklayan şirket bu projedeki yatırımlarını elden çıkardığını duyurdu.

Son yıllarda, dünyanın çeşitli bölgelerinde yaşanan boykot hareketlerinde, sosyal medyanın, kampanyaların etkisini büyük ölçüde artırdığı gözlemlendi. 

Özellikle yerel ve bölgesel boykot hareketlerinde, uluslararası pazarlara erişimi olmayan şirketlerin boykotlardan daha fazla etkilendiği tespit edildi.

Ekonomik sonuçlar değişkenlik gösterse de, boykotlar kamuoyunun farkındalığını artırdı, kurumsal davranış üzerinde baskı kurdu ve ölçülebilir değişimler yaratmayı başardı.