Deniz Berktay ile Kuzeyden notlar: Gagavuz Türkleri krizin ortasında

Önceden de yazdığım üzere Doğu Avrupa’da olan fakat AB’ye veya NATO’ya girmemiş ve bu haliyle yıllardan beri Rusya’yla Batı’nın çekişme alanı (bir tür gri bölge) olan üç eski Sovyet cumhuriyeti var: Belarus, Ukrayna ve Moldova. Bu çerçevede Rusya-Batı çatışmasının Ukrayna’yla sınırlı kalmayıp Moldova’ya da sıçrayabileceğini yazmıştım. Şimdi bunun daha net görüyoruz. Üstelik de Moldova’daki Gagavuz Türkleri, bu krizin ortasında kalıverdiler.

Gagavuz Türkleri, Hazar ve Karadeniz’in kuzeyinden göçüp bugünkü Romanya ve Bulgaristan’a yerleşmiş bir Türk boyu. Diğer Türk boylarının pek çoğundan farklı olarak Müslüman değil, Hıristiyan-Ortodokslar. Ruslar, 1800’lerin başlarında -o zaman Osmanlı toprağı olan- Bulgaristan’ı işgal edip geri çekilirken yanında yüz binlerce Bulgar köylüsüyle beraber Gagavuzları da alıp buralara getirmiş. Eskiden beri Ruslara kendilerini yakın hissediyorlar. Moldovalıların hâkim etnik grubunun Rumenlerle akraba olmasına karşılık Gagavuzlar, Rumenlerden hiç hazzetmiyor. Bu nedenle 1990’ların başında Sovyetler dağılma sinyali verip de Moldova’da, Romanya’yla birleşme eğilimleri güçlenince Gagavuzlar, Moldova’daki Ruslarla birlik olup isyan etti.

Ankara çözmüştü

Birkaç yıl süren kriz, 1994’te Türkiye’nin (dönemin Cumhurbaşkanı Demirel’in) girişimiyle bir şekilde çözüldü ve Gagavuzlar, bir özerk bölgeye kavuştu. Ancak sorunlar bitmedi.

Moldova’nın kendisi, küçücük (33 bin 840 kilometrekare. Bizim yirmide birimiz). Gagavuz Özerk Bölgesi ise bu küçücük ülkenin küçücük bir parçası (1800 kilometrekare). Ancak gerek Moldova gerekse Gagavuz Yeri, yeni sorun bölgeleri olmaya aday.

Moldova hükümetleri, eskiden beri Gagavuz özerkliğini kısmaya çalışıyor, buraya yatırımın önüne geçiyordu. Moldova nüfusu zaten yoksul. Gagavuzlar, ortalamadan daha da yoksul. (Moldovalılar çalışmak için Romanya ve AB ülkelerine giderken Gagavuzlar, Rusya ve Türkiye’yi seçiyor). Gagavuzlar, eskiden beri Rus yanlısı partilere oy veriyor.

Yeni bir çatışma sahası

Bu yıl kriz, yeni bir evreye girdi. Moldova’da 2020 sonundan beri iktidarda Batı yanlıları var ve Rusya’nın Ukrayna’yı işgali başlayınca Batı yanlıları, Batı’nın da desteğiyle Moldova’da bütün kurumlarda denetimi ele geçirdi. Gagavuzlarınsa büyük kısmı, halen Rusya’ya yakın. Bu mayısta düzenlenen Gagavuz Yeri başkanlık seçimlerini, Rusya yanlısı çizgideki Şor Partisi’nin adayı Yevgeniya Gutsul kazandı. Böylece, selefi İrina Vlah’ın ardından, ikinci Gagavuz başkanı oldu. Ne var ki başkanlığı, Moldova tarafından onaylanmadı. Anayasanın Gagavuz başkanının hükümette yer almasını öngörmesine karşılık Moldova hükümeti buna yanaşmıyor. Gagavuz Yeri, Rusya-Batı çatışmasının yeni bir sahasına dönüşüyor. Türkiye’ye de 1994’tekinden daha zor bir işi çözmek düşüyor.

denizberktay@yahoo.com