21 Köy Enstitüsü’nün eğitim ışığı; eğitimde rehber olmalı

Kurtuluş Savaşı utku ile sona ermiş ve sıra yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş çalışmalarına gelmişti. Gazi Mustafa Kemal Paşa, yeni alfabenin kabulünden sonra, 08 Ağustos 1928 tarihinde, İstanbul Sarayburnu Parkı’nda halka şöyle hitap etmiştir: 

“Bu ulus, utanmak için yaratılmış bir ulus değildir, övünmek için yaratılmış, tarihini övünçlerle doldurmuş bir ulustur. Ama ulusun yüzde sekseni okuma yazma bilmiyorsa bunun suçu bizde bu günün insanlarında değildir. Türk'ün karakterini anlamayarak kafasını bir takım zincirlerle saranlardadır. Artık geçmişin düzensizliklerini kökünden kazıma günlerindeyiz. Yanlışlıkları düzelteceğiz. Yanlışlıkların düzeltilmesinde bütün yurttaşların çalışmalarını isterim. Ulusumuz, yazısı ile kafası ile bütün uygarlık dünyasının yanında olduğunu gösterecektir…" 

Türk Ocakları ve Halk Evleri devrimlerin yayılmasında büyük görevler yapmıştır. 1928–1935 öğretim yılları arasında, “Halk Mektepleri” sayesinde kent ve köylerde toplam olarak 778.192’si erkek, 307.967’si de kadın olmak üzere okur-yazar belgesini alanların genel toplamı 1.086.159’u bulmuştur. Bu kurumlar, pek çok yayın ve eser ortaya koymuş, pek çok insanın topluma kazandırılmasını sağlamıştır. 

Milli Eğitim Bakanı Saffet Arıkan, 1935 yılında TBMM’de yaptığı konuşmasında; “Ülkedeki 40.000 köyün 35.000’de okul ve öğretmen bulunmadığını” söylemiş ve eğitimin ortalama 3 yıl olduğunu ilave etmiştir. Eğitim tablosu bu durumda olduğunu bilen Atatürk, dikkatini ordunun zeki çavuş ve onbaşıları çevirmiştir. O çavuşlardan birini köyünde bir çocuğa ders verirken gören Atatürk, onların eğitilerek öğretmen yapılması talimatını Milli Eğitim Bakan Saffet Arıkan’a vermiştir.

1936 yılında Atatürk’ün direktifi üzerine Eğitmen Kursları kurulmasıyla, “Anadolu Aydınlanması” başlamıştır. 1937 yılında, İzmir ve Eskişehir, Kastamonu ve Kırklareli’nde olmak üzere dört “Köy Öğretmen Okulu” kurulmuştur.

Yapılan bu iki deneyden sonra, 17 Nisan 1940 tarihinde “Köy Enstitüleri” kurulmuştur. Kısa sürede 21 sayısına ulaşan “Köy Enstitüleri“ne sadece köy çocukları alınıyor ve mezun olduktan sonra kendi köyünde öğretmen olması öngörülüyordu. Parasız yatılı olan bu okullar, köy çocuklarını cumhuriyet aydınlanmacısı ve devrimci olarak yetiştiriyordu. Verilen eğitim, yapıcı, yaratıcı, uygulamalı ve üretici idi. 1946’ya kadar amacına uygun çalışmalar yapıldı. Ancak bu çalışmalar toprak ağalarının ve karşı devrimcilerin hoşuna gitmedi. 1952 yılında “Köy Enstitüleri”ni kapatıldı ve yerine “Öğretmen Okulları” açıldı.

“Köy Enstitüleri”, açık kaldığı 12 yılda; 18.000 öğretmen, 2.000 sağlık memuru ve 8.000 eğitmen yetiştirmiştir. Bunların arasından pek çok yazar ve şair, müzisyen, ressam ve yönetici çıkmıştır. “Köy Enstitüleri”nin kapatılmasının üzerinden 60 yıl geçtiği halde birçok panelde ve söyleşilerde anılmakta ve hakkında yüzlerce kitap yazılmaktadır. Bu eğitim hamlesi, aydınlıktan korkanlarca yok edilmeseydi ne olurdu? Bu gün köylerimiz modern tarım ile dünya ülkeleriyle yarışır bir durumda olurdu. Atatürk Türkiye’si, O’nun istediği “Çağdaş” seviyelere ulaşır ve aşardı. Dünyanın beğendiği “Köy Enstitüleri” modeli yerine, her 2-3 yılda bir değişen eğitim modellerini uygulayarak, eğitimde, sağlıkta dünyada sonuncu olmaya mahkûm edildik. Demokraside ve insan hakları konusunda karnemiz kırıklarla dolu iken, şimdi de ÇEDES’e mahkûm edilmek isteniyoruz. 

21 Köy Enstitüsüne ait binlerce fotoğraflık bir arşive, “Yeni Kuşak Köy Enstitülüler Derneği” Kurucusu ve Onursal Başkanı, Ortaklar Köy Enstitüsü Mezunu, Müfettiş Halil Vural sayesinde kavuştum. Önce 21 “Köy Enstitüsü”ne ait 200 fotoğraflık sergi açtık, birçok kez sergilen bu arşiv, eğitimde kaybettiklerimiz için özlem dolu tepkiler aldı. 

Beş yıl içinde, yaşları 80 ile 90 arasında olan 47 Köy Enstitülü mezun ile yirmidört saate yakın röportaj yaptım. Amacım, ileriye dönük ülkemiz eğitimine “Köy Enstitüleri Belleği”ni oluşturmaktır. Evet, İzmir Büyükşehir Belediyesinin açtığı ülkemizde benzeri olmayan “Köy Enstitüleri Anı Evi”nde hazırladığım belgesellerin değerlenmesinden keyif aldım. 

Bu arşivlerle hazırladığım iki “Köy Enstitüleri Destanı” belgeselimde; bu okulların kuruluşunun utkusunu, verdiği eğitimi ve kapanışının hüznünü anlatan mezunlar röportajı ile köy enstitülerine ait 650 fotoğrafına yer verdim. Danışmanlığını Halil Vural'ın yaptığı “Köy Enstitüleri Destanı” belgeselimde, “Aydınlanma Neferleri”nin neredeyse hiçbiri hayatta değil. Işıklar içinde yatsınlar.

17 Nisan 2024

Ahmet Gürel

ADD Genel Başkan Baş Danışmanı