Türklük ve vatan davası: Hatay

Hatay halkı, 6 Şubat’ın izlerini silmeye, acılarını dindirmeye çabalıyor. Oysa 85 yıl önce bugün Hatay’da coşku vardı, heyecan vardı, umut ve gurur vardı. Çünkü TBMM, 30 Haziran 1939 günü Hatay’ın Türkiye’ye katılmasını onaylamıştı.

Hatay’a ismini 1936 yılında Atatürk vermiştir. Bilindik ismi İskenderun sancağına atıfla “Sancak”tır. Merkezi de Antakya. Hatay’ın mücadelesi Türk milletinin emperyalizmle mücadelesiyle başlar aslında.

Mondros Mütarekesi’nin ardından başlayan işgal sürecinde Fransa, İskenderun-Hatay’ı da işgal eder. Ancak bölgedeki yerel direnişi kıramaz. Anadolu’da tutunamayacağını da Sakarya zaferinin ardından anlar, TBMM ile anlaşmak zorunda kalır. Ne var ki 20 Ekim 1921’de imzalanan Ankara İtilafnamesi Hatay’ı Fransız mandası altındaki Suriye’de bırakır. Hatay, “yaralı bir aslan yavrusu” gibi anasından ayrı düşer.

Mustafa Kemal Paşa “Sancak”ın Türkiye sınırları dışında kalmasını sindiremez. Lozan görüşmelerinin ara döneminde, mart ayında Adana’ya gittiğinde karşılaştığı manzara karşısında yüreği burkulur. Halkın arasında siyahlara bürünmüş Hataylı bir kız vardır. Elleri zincirlenmiş, elindeki Türk bayrağı siyah örtüyle örtülmüştür. Gazi’ye seslenir: “Türk Hatay’ı da kurtar paşam”. İşte o anda Gazi, ünlü yanıtını verir. “40 asırlık Türk yurdu esir kalamaz!” (TBMM ZC, D 6, c. 3: 433; ATABE, c 15: 225). Ne var ki Lozan Antlaşması da Türkiye-Suriye sınırını değiştirmez.

Ardından Hatay’da Türklere yönelik baskı artar. 1926’da Ankara’da Tevfik Rüştü ile Fransa’nın Türkiye elçisi Albert Sarraut arasında yapılan anlaşma da Hatay Türklerini baskıdan koruyamaz. “Hatay, üvey ana elinde kalan bir öksüz gibi” hırpalanır (M.E.Bozkurt, Yeni Asır 12 Temmuz 1938). Türklere yönelik şiddet eylemlerinin sürdüğü, Avrupa’daki siyasal bunalımın gün geçtikçe arttığı 1930’ların ikinci yarısında Fransa, Suriye’deki mandasını sorgulamaya başlar. 9 Eylül 1936’da Suriye hükümetiyle anlaşır ve manda isteğinden vazgeçer. Suriye bağımsız devlet olur.

Fransa’nın vazgeçişi Hatay’ın da Suriye’de kalması anlamına gelir. Türk kamuoyunda sesler yükselmeye başlar. Mahmut Esat Bozkurt, “Antakya ve İskenderun için çıkar yol buraların düpedüz anavatana kavuşuvermesidir” diyerek kamuoyunun düşüncesine tercüman olur. (M.E. Bozkurt, Son Posta 1 Ekim 1936). Fransa’nın Alsace-Lorraine’i 50 yıl unutmadığını söyler ve “Biz niçin ve nasıl İskenderun’u, Antakya’yı unutabiliriz” diye sorar. (MEB, Toplu Eserler III: 199-202)

TÜRKİYE, HATAY’I UNUTMAZ

Türkiye Cumhuriyeti Hatay’ı unutmaz, iki aşamalı strateji izler. İlk adım Hatay’a bağımsızlık verdirip Suriye’den koparmak, ikincisi de anavatana katmaktır. Bağımsızlık için Milletler Cemiyeti’ne başvurur. Fransa’nın karşı duruşuyla Sancak’ta hava gerginleşir, çatışma başlar. Türkler de tepkilerini gösterir. 1936’nın Kasım ayında Suriye Meclisi için yapılan seçimler boykot edilir. Hatay’da Halk Partisi kurulup Halkevleri açılır. Türkiye’nin ilk stratejisi olumlu sonuç verir. 27 Ocak 1937’de “Sancak”ın ayrı “varlık” olması kabul edilir. Böylece içişlerinde bağımsız, dış işlerinde Suriye’ye bağlı bir yönetim oluşur. 29 Mayıs 1937’de ise Hatay’ın temel konumu saptanır. Buna göre 40 üyeli bir meclis oluşturulması kararlaştırılır. Ancak Fransa seçimlere müdahale edince çatışma alevlenir. En büyük tepki Atatürk’ten gelir. Hasta yatağından kalkar. 19-24 Mayıs 1938 tarihlerinde Mersin ve Adana’ya yaptığı gezi ile Fransa’ya, Hatay için savaşı göze alabileceğini hissettirir. Dünyanın ikinci büyük savaşa hızla yol aldığı ortamda gözdağı etkili olur. Türkiye ile Fransa 3 Temmuz 1938’de askeri anlaşmayı imzalar. Hatay’da seçim yapılır, 40 üyeli Hatay Meclisi’nin 31 üyesi Türklerden oluşur. 2 Eylül 1938’de Hatay Meclisi toplanır ve Hatay Devleti’ni kurar. Tayfur Sökmen, cumhurbaşkanı seçilir. Atatürk hasta yatağında da olsa bu gelişmelere tanık olur. Ne var ki Hatay’ın Türkiye ile buluşmasını göremeyecektir.

Buluşmaya giden süreç 23 Haziran 1939’da Türkiye ile Suriye arasındaki sınırı kesin olarak saptayan anlaşmayla olur. Anlaşma, Fransa ile Ankara’da imzalanır. 29 Haziran 1939’da ise Hatay Meclisi Türkiye’ye katılma kararı alır. İşte bu karar 85 yıl önce bugün 30 Haziran’da TBMM’de görüşülür.

GURUR VE MUTLULUK

Dışişleri Bakanı Şükrü Saracoğlu Hatay’ın Türkiye’ye katılmasını öngören anlaşma ve protokolleri acilen görüşmeye açar. Milletvekillerinde gurur ve mutluluk egemendir. İbrahim Dıblan (Kocaeli) gelinen aşamayı “Sabır ve tahammülün sonucu gelen müjde” diye tanımlar. “Türk Hatay, anavatanın sıcak ve müşfik bucağına kavuşuyor” der ve ekler “Hoş geldin sevgili güzel Hatay...” (TBMM ZC, D. 6, c. 3: 432) Muhiddin Baha Pars (Bursa) ise Hatay’ın 20 yıllık tutsaklığının son bulduğuna, 300 bin Türk’ün anavatana kavuştuğuna dikkati çeker (TBMM ZC, D. 6, c. 3: 433). Hataylılara seslenir: “Kalplerinizde ateş, gözlerinizde birer inci olarak tekrar yaşayan Atatürk sizin için sıhhatini, belki de sizin için hayatını verdi. En elim bir hastalığın tesiri altında bile size koştu. Hatay o zaman fethedilmişti.” (TBMM ZC, D. 6, c. 3: 434).

Cavid Oral (Niğde) Hatay davasında gelinen aşamayı “Türk diplomasisinin büyük başarısı” olarak tanımlar (TBMM ZC, D. 6, c. 3: 435). Sırrı İçöz (Yozgat) ilk TBMM’de 1921 İtilafnamesi nedeniyle kürsüye gelip “Arkadaşlar nasıl oluyor da beni kolumdan tutup Fransızlara atıyorsunuz” diyen Urfa milletvekili Hayali Efendi’nin ruhuna seslenir: “Müjde sana, arzun, emelin işte bugün yerine geldi. Sen büyük Ata’nın manevi huzuruna git, teşekkürünü ifa et!” (TBMM ZC, D. 6, c. 3: 436) Görüşmeler tamamlandığında oylamaya geçilir. Saat 18.45’te Hatay anavatana kavuşur.

7 Temmuz 1939 Cuma günü... Hatay’da vilayet kurulmasına ilişkin yasa önerisi görüşülecektir. Saat 14.00’te açılan oturumu Refet Canıtez yönetir. Yasanın ilk maddesi der ki “Türkiye Cumhuriyeti ile Fransa Cumhuriyeti arasında 23 Haziran 1939 tarihinde akdedilen anlaşmanın birinci maddesinde gösterilen sınır düzeltimi sonucunda Türkiye milli sınırları içine giren Hatay arazisi Türkiye’ye katılmıştır.” Madde, sürekli ve şiddetli alkışlar arasında oybirliğiyle kabul edilir. Merkezi Antakya olmak üzere Hatay ili kurulur (TBMM ZC, D. 6, c. 4:190 vd). Türkiye Cumhuriyeti’nin 63. ili olur Hatay. Bugün umudumuz Hatay’ın geleceğinin geçmişindeki onuruna yakışır şekilde kurulmasıdır.