Ne umdum ne buldum?

Bilim ve teknoloji dünyasındaki gelişmelerin son 200 baş döndürücü bir hızda gerçekleştiği açıktır. Yaşamı kolaylaştıran ve insanı geliştiren keşifler bazen düş kırıklıkları ile döşeli bir yolun sonunda bulunurken bazen de rastlantı sonucu ortaya çıktı. Yakın dönemin en çarpıcı örneklerinden biri yaklaşık 30 yıl önce bir ilaç laboratuvarında kalp hastalıkları için çözüm arayan bilim adamlarınca yapılan keşifti.

Yüksek tansiyon ve koroner kalp hastalığına işaret eden bir göğüs ağrısı olan anjina sanayileşme ile artan bir durumdu. Sorunun çözümü için geliştirilebilecek bir tedavi ile damarların genişletilmesi sağlanabilirse sadece ağrının önüne geçilmeyecek kan dolaşımının rahatlatılması ile kalp krizi de önlenebilecekti. Çalışmalar ideal gözüken molekülün sentezlenmesi sonrası sağlıklı gönüllülerdeki etkisinin araştırılması ile devam etti.

Klinik denemelerde olası yan etkilerin de belirlenmesi amaçlanmıştı. Bir süre sonra hapları alan erkek gönüllüler uzun süreli penis ereksiyonları bildirmeye başladılar. Sorunun nedeninin anlamaya çalışan araştırmacılar kısa süre sonra bunun bir dert değil derdin çözümü olduğunu anladılar.

Kalp çevreisndeki kan damarlarını gevşeterek kan akışını iyileştirmek için için tasarladıkları molekülün penis içindeki damarlar üzerinde de aynı etkiye sahip olduğu ortaya çıktı. Kalp hastalığı kullanımı bir anda arka planda kalmıştı. Dünyada milyonlarca erkek erektil disfonksiyon adı verilen durumu yaşıyordu ve bilinen bir tedavisi yoktu. Yeni ilaç bu derde çözüm olabilirdi. Nitekim 1998'de ticari olarak piyasaya sürülmesinden bu yana dünya çapında milyonlarca erkeğin cinsel yaşamlarını iyileştirmiş, pek çok evliliği kurtarmıştır.

Sonraları bir başka faydası daha çıktı. Arjantinli bilim adamları bu molekülün hamsterların jet-lag'den daha hızlı iyileşmesine yardımcı olduğunu gösterdiler. Bu çalışmayla da yılın en işe yaramaz araştırması için her yıl verilen “Ig” Nobel Ödülü’nü 2007 yılında kazandılar.

Benzer şekilde antibiyotiklerin atası sayılan penisilinin keşfinden antidepresan ilaçların çıkışına kadar pek çok tesadüfi öykü yaşanırken bazen de çıktığı zaman yüceltilen buluşların sonrasında yerden yere vurulduğu da olmuştur. Tıpkı teknoloji alanında bir zamanlar deha olarak kabul edilen Thomas Midgley Jr’un ömrünü adadığı çalışmalar gibi.

Dönemin önemli otomotiv devlerinden olan General Motors'ta kimya mühendisi olan Midgley zamanın arabalarında en önemli sorun olarak kabul edilen durumu nasıl çözebileceğine kafa yoruyordu. Motor vuruntusu ve düşük benzin kalitesi nedeniyle araba motorlarında oluşan rahatsız edici ses sıkıntı vermekteydi. Ayrıca yakıt kaynaklı küçük patlamalar araçta hasar yaratıyordu. Bir süre sonra Midgley mucize niteliğine çözümünü “tetraetil kurşun” isimli bir kurşun bileşiğinde bulmuştu. Bulduğu formül hem sorunu gidermişti hem de ona göre tehlikesizdi. 1924 yılında yaptığı basın toplantısında kurşun bileşiğini ellerine döktü, dumanını derin derin soludu ve keşfin zararsız olduğuna kendince göstermiş oldu.

Midgley gösteriden bir süre sonra hastalandı. Çünkü kurşun zehirli bir maddeydi. İyileşse de keşfinin uzun dönemli sonuçları daha dramatik olacaktı. Mucit bunları göremedi ama kısa bir süre sonra devrim niteliğindeki başka bir projenin peşine düştü.

OZON TABAKASINDA HASAR

Soğutma ve iklimlendirmede sistemlerinde o dönem kullanılan gazlar oldukça yanıcı ve tehlikeliydi. Yaşanan patlamalar, yangınlar Midgley’i daha ideal bir gaz bulmaya itti. Bir süre sonra kullanımını öncelikle klimalarda bulan kloroflorohidrokarbon (CFC) gazını sentezledi. Benzine eklediği kurşun gibi bunun da zararsız olduğunu söylese de uzun dönemde cilt kanserine yol açtığı ortaya çıktı. İlerleyen yıllarda bunun nedenini de atmosferdeki ultraviyole radyasyonu engelleyen ozon tabakasına verdiği zararla olduğu anlaşılacaktı.

Lise yıllarından beri birşeyler keşfetme peşinde koşan, periyodik tabloyu her zaman yanında taşıyan Midgley’in iki icadı da dönem için devrim niteliğindeydi ama günümüzde bunların etkilerinden kurtulmak için milyarlar harcanıyor. Ozon tabakasının tamamen iyileşmesi için en az 40 yıl gerektiği ortaya konmuş durumda. Ülkemizde 2006 yıllında yasaklanan kurşunlu benzinin 2021’e kadar dünyanın bazı bölgelerinde satışı devam etmekteydi. 

Kurşun oldukça zehirlidir ve güvenli bir maruz kalma seviyesi yoktur. Çocuklarda gelişimi bozabileceği, zekâ azalması ve davranış bozukluklarına neden olabileceği ortaya konulmuştur. Dünya Sağlık Örgütü'ne göre yılda yaklaşık 1 milyon insan kurşun zehirlenmesinden ölmekte.

Rastlantısal bulunan erektil disfonksiyon ilacı ve benzerleri günümüzde milyar dolarlara ulaşan bir pazara ulaştı. Midgley ise yaşamını bir başka buluşu ile yitirdi. 1940'ta çocuk felcine yakalandıktan sonra yatalak duruma düştü. Son icadı onu ipler ve makaralar aracılığıyla başkasına gereksinim duymadan yataktan kaldırıp sandalyeye oturtabilecek bir makineydi. Ancak 2 Kasım 1944'te makinedeki iplere dolandı ve boğularak öldü.