En 'uzak' komşu Ermenistan

Dedelerinin ninelerinin hemen hemen hepsi Anadolu topraklarından gelen bir halk... Geleneklerimiz, mutfak kültürümüz hatta müziğimiz bile aynı. Aşureden keşkeğe, mantıdan dolmaya... Sokaktaki insana baktığınızda bizimkileri görür gibi olursunuz. Abartmıyorum... Konya, Kars, Doğu Bayazıt, Elazığ, Hemşin... Dükkân tabelalarından bile karşınıza çıkıyor isimler. Ya da birden bir kilise duvarı önünde flüt çalan Hemşinli Simon ile karşılaşıyorsunuz.

Size bozuk bir Türkçeyle “Atalarım, dedelerim Hemşin’den benim” diyerek bir türkü çığırıyor... Ama sevgili Hrant Dink’in dediği ve yazmış olduğu kitabının başlığına taşıdığı gibi “komşu yakın, ilişki uzak”. Sınırlar kapalı, diplomatik ilişki asgari düzeyde. Buna damgasını vuran en önemli belki de tek önemli konu bildiğiniz gibi 1915 olayları. Ve yüzyıllık “soykırım mı, tehcir mi” sorunsalı. Tabii bir de 1992 yılında patlak veren Dağlık Karabağ meselesi... Okuyacağınız bu yazı bunlarla ilgili değil şüphesiz. O tarihçilerin işi. Bizimki ise gazeteci olarak komşuyu daha yakından tanımak ve tanıtmak. Hrant Dink Vakfı’nın Danimarka Dışişleri Bakanlığı’nın desteği ile gerçekleştirdiği ve bu yıl 7.’si düzenlenen Türkiye-Ermenistan Gazeteci Diyalog Programı bu açıdan iyi bir fırsat oldu. Erivan’dan başlayarak küçük bir midibüsle Ermenistan’ın önce güneydoğusuna Karabağ sınırına kadar indik ardından bu kez kuzeye doğru çıkıldı. Karşıma çıkan bozkırları, köyleri, küçük taşra kentleri ile bir çeşit Anadolu idi. Köyde evinin duvarına çömelip sigarasını tüttüren yaşlı amcadan, bir köşede çürümeye terk edilmiş eski Lada’ya, balkonlarda, asılıp kurutulan biberlere kadar...

Yoksul ama eğitimli

İki ülke arasındaki en belirgin fark bana göre eğitimde. Ermenistan’da yüksek okul mezunu toplam nüfusun yüzde 95’i. Tabii bunda eski Sovyet rejiminin de etkisi büyük. Dolayısıyla bu eğitimin ülkenin kültürel ve sosyal hayatına da yansımaları hayli fazla.

Turizm ilişkilerde bir kaldıraç olabilir mi?

Heykeller, sanat ve kültür çok belirgin yaşam içinde... Gomidas, Yervant Koçar, Sayet Nova, Haçaturyan Ermeni kültürüne damgasını vuran bu kişilerin heykelleri ile dolu kent. Tabii caz barları da unutmayalım...

Bu sorunun yanıtı: Kesinlikle evet. Ermenistan’ın görülecek birçok yeri var. Başkent Erivan son yıllarda özellikle diyaspora Ermenilerinin yaptığı yatırımlarla son derece gelişmiş. Birçok müze ve sanat galerisi başkente ev sahipliği yapıyor. İçlerinde özellikle Cafesjiyan, içi modern heykellerle bezeli tertemiz büyük parkı ve bir tepenin merdivenlerle tamamen kaplayacak şekilde inşa edilen sanat galerisi ile kesinlikle görmeye değer. Zaten Atlas Global’ın haftada 4 güne çıkan uçuşları ile 2 saat süren bir yolculuk sonunda Erivan’dasınız. Bizim Ağrı onların Ararat’ı kentin bir ucunda hüzünle yükseliyor. Ermenistan’da bulunduğumuz günlerde başkente 2 saat uzaklıkta Areni’de Şarap Festivali’ne de katıldık. Ayrıca bölgede bir mağarada geçmişi MÖ 6 bin yılına kadar uzanan antik bir şarap üretimi kalıntılarını gezdik. Dediğimiz gibi son yıllarda Ermenistan’ın kalkınmasında diyasporanın eli hayli değmiş. Özellikle İDEA Vakfı ülkenin birçok yerinde restorasyon projelerinden turizm kalkınma hamlelerine kadar pek çok şeyi gerçekleştiriyor. Onlardan birini, Karabağ sınırına yakın Tatev kentinde Guiness rekorlar kitabına giren dünyanın en uzun teleferiği ile 14 yüzyıldan kalma manastırını gezdik. Heykeller, sanat ve kültür çok belirgin yaşam içinde... Gomidas, Yervant Koçar, Sayet Nova, Haçaturyan Ermeni kültürüne damgasını vuran bu kişilerin heykelleri ile dolu kent. Tabii caz barları da unutmayalım... Yemek kültürü neredeyse aynı. Örneğin bizim keşkek onların harisa’sı... Her iki kültürde de şölen yemeği... Kuşaktan kuşağa aktarılıyor. Musa Dağı’nın Ermenileri Ermenistan’da her sene bir kazan daha ekliyorlar bu şölene... Sosyal bir yemek. Hep birlikte yapılıyor; kadınlar başlıyor karıştırmaya koyulaşıp ağırlaştıkça erkekler geçiyor kazanın başına.. Maniler çağırılıyor başında. Upuzun bir kereste ateşin altında yandıkça itiyorlar ortaya. Bizdeki aşure onlarda anuşabur... Dolma (aynı sözcüğü kullanıyoruz) misafir geleceği zaman hürmet göstermek için.. Un helvası (onların haviti’si çocuk doğduğunda)... 66 farklı Ermeni lehçesi olduğunu öğreniyoruz. Hemşin Ermenicesi Musa Dağı Ermenicesinden farklı örneğin...Şarkılarda acı hüzün ve özlem tınısı... Daima var. Yemeklerin milliyeti yok bunu anlıyorsun Erivan’da o küçük restoranda Boghos’un bu anlattıklarını dinlerken...

Arya eşliğinde yenen Anadolu yemekleri

Boghos Yeghiyazar, Boğaz çocuğu 16 yıl önce gelmiş Erivan’a üniversite için annesi ile birlikte. Ablası hâlâ İstanbul’da... Ermeni Dili ve Edebiyatı okumuş bir yandan da konservatuvar. Aynı zamanda bir restoranda (The Club) çalışmaya başlamış, işi öyle sevmiş ki aşçılığa yükselmiş. Üzerinde aşçı önlüğü arada çıkıp aryalar söylüyormuş müşterilere... Şimdi de söylüyor aryalarını ama artık aynı restoranda yönetici. “Bizi birbirimizden ayıracak hiçbir sorun yok” diyor Türkiye ve Ermenistan halklarını kast ederek. Ve yaşadığı küçük bir öyküyü anlatıyor. Adana kökenli 92 yaşındaki amcanın restoranda sipariş ettiği su böreğini yerken “aynı annemin böreği gibi” deyip hüngür hüngür ağlaması.. Boghos’un güçlü sesiyle söylediği Sarı Gelin’i Yerevan’da o küçük bodrum katındaki restoranda gözyaşları içinde dinlerken beynimde sadece bir ses yankılanıyor “Halkların kardeşliği böyle idi. Asıl biz bunu kaybettik.”

Büyük abi kontrol eder her şeyi...

Rusya’nın muazzam etkisi Ermenistan’a hâkim. Tıpkı diğer eski Sovyet Cumhuriyetlerinde olduğu gibi. Siyasette de ekonomide de. Türkiye Rusya ilişkileri bozulunca meyve sebze ihracatı 30 kat artmış Ermenistan’ın. Ama şimdi ilişkiler düzeliyor, yine düşer diyorlar. Rusya, Ermenistan, Belarus, Kazakistan, Türkmenistan’nın üye olduğu Avrasya Ekonomik Ortaklığı ise önemli bir kapı açmış. “Aslında Türkiye’nin de istediği bir durum bu” diyor Ashot. Ortaklığa Türkiye’nin de katılması 2 ülke ilişkileri açısından da önemli bir adım olabilir. Ama tabii burada da Karabağ sorunu ve Azerbaycan durumu ortaya çıkıyor. Yeni bir habere göre Rusya çok yakında Ermenistan ve Azerbaycan’ı bu sorun üzerinde masa başına getirmeye hazırlanıyor. Umarız çözümlenir.

Su kaynakları hayli bol

Ermenistan su açısından hayli zengin bir ülke. Irak ve Ürdün’e su satıyor. Votka ve konyak başta olmak üzere alkollü içki, ihracatında önemli bir yer tutuyor. Ve de madencilik özellikle de bakır ve kalay. Tarım zayıf halbuki toprak çok da kötü değil Güneydoğu sınıra doğru iniyoruz bomboş topraklar devlet desteği yok. Yeni yeni başlayacak diyorlar. Son yıllarda gül ve kesme çiçek yetiştiriciliği hayli revaçtaymış. Hollanda’dan gelip burada sistem kurmuşlar. Tabii tüm bunlarda diyasporanın etkisi hayli fazla.