Geçtiğimiz salı akşamüstü, yolumuz Galatasaray’da bir sergiye düştü. Serginin adı: “Düşünen Tohum, Konuşan Toprak / Cumhuriyet’in Köy Enstitüleri 1940-1954.” Sergi, Suna ve İnan Kıraç Vakfı İstanbul Araştırmaları Enstitüsü tarafından İsmail Hakkı Tonguç Belgeliği Vakfı’nın işbirliği ile düzenlenmiş.

Tarihimize atıfta bulunan bazı sergileri, kendi kişiliğinin yüzüne bakmaktansa ondan sürekli kaçmayı, dahası onu yadsımayı yeğleyen insanların hayatın bir dönEmecinde o kişilikle karşılaştıklarında suratlarına yedikleri tokada benzetirim. Böyle bir tokadın acısından kurtulabilmek olanaksızdır, çünkü onu yiyen insan bu tek darbe ile kaçmış olduğu bütün hesaplaşmaları ve yüzleşmeleri karşısında bulur.

Artık onlara bakmak zorundadır; onlara bakmaya yargılıdır.

Evet, tarihimize atıfta bulunan, “dün”leri bugüne böyle getiren sergiler, bizlere “dün”lerin öykülerinin yanı sıra, o öykülerden vazgeçmekle neleri yitirdiğimizi de anlatırlar. “Düşünen Tohum, Konuşan Toprak” sergisi için hazırlanan iki ciltlik dev eserin ilk cildinde yer alan “Cumhuriyet’in Şahdamarı: Köy Enstitüleri” başlıklı yazı, şöyle bitiyor: “Köy Enstitüleri, Cumhuriyet’in kesilmiş şahdamarıdır. Binlerce özlem ve gelecek hayali bu kurumlarla birlikte tarihe gömülmüştür. Kaybedilen, sadece yerine bir başkasının konulabileceği basit bir eğitim sistemi değildir; kaybedilen, dik durmasını öğrenmiş Anadolu insanıdır.”

Köy Enstitüleri, resmen 1940 yılında kurulur. Ama tohumlarının atılması, daha eski bir döneme, üstelik Milli Mücadele’nin belki de en bunalımlı dönemine uzanır. 1921 Temmuz’unda Ankara’da Maarif Kongresi toplanır. O sırada Yunan ordusu Ankara’ya yaklaşmaktadır. Kent boşaltılmaktadır. İşte böyle bir kentte, Anadolu’nun dört bir yanından gelen öğretmenlerin katılımıyla eğitimi konu alan bir kongre toplanır. Açılış konuşmasını da Mustafa Kemal Atatürk yapar. O gün Mustafa Kemal, silahlı ordularının değil, fakat bir başka ordunun, “eğitim ordusu”nun başındadır. Çünkü ona göre ve tarihsel koşullardan dolayı, silahlı orduların kazanabileceği bütün zaferlerin devamlılığı, yalnızca ve yalnızca öteki ordunun, “eğitim ordusu”nun kazanacağı, mutlaka kazanması gereken zaferlerinden bağımlıdır. Cumhuriyet, henüz kurulmamıştır, ama Mustafa Kemal’in düşüncelerinde çoktan hazırdır ve bu düşüncelere göre Anadolu’da yeni kurulacak bir devletin Batı karşısında ayakta kalabilmesi, ancak geniş anlamda bir eğitimin gerekli bütün temellerinin atılabilmesiyle gerçekleşebilir. Yeni devlet, bir düştür; böyle bir düşün, 1935 sayımına göre erkeklerinin yüzde 76.7’si, kadınlarının ise yüzde 91.8’inin okuma yazma bilmediği bir toplumda gerçekleşebileceğini düşünmek ise, ütopya kavramının bile dışında kalır. Yüzyılların ihmallerinin hamuruyla yoğrulmuş böyle bir ortamda “muasır medeniyet seviyesi”ne ulaşabilmek, sıradan programlarla değil, ancak bir başka milli mücadele ile, eğitim seferberliği ile mümkündür.

1940 yılında açılan Köy Enstitüleri, bu seferberliğin odak noktalarıdır. 1940-1954 arası bu kurumlarda olup bitenler ise yakın kültür tarihimizde, noktalanışının ardından şimdiye kadar ne yazık ki bir daha yaşanamamış olan bir uygarlaşma döneminin destanıdır.

Sergiler anlatılmaz. Yalnızca gezilir. “Düşünen Tohum, Konuşan Toprak” sergisinin kapıları ekim ayına kadar açık.

Gezin. Ağır ağır, adım adım gezin. Ve her adımda bugün ile bir karşılaştırma yapmayı da sakın unutmayın!