Zonguldak'taki Grizu Patlaması ve Düşündürdükleri

Ülkemizde ne yazık ki son 30 yılda uygulanan ekonomik politikalar sonucunda bir yandan devlet yatırımdan çekilirken öte yandan özel girişimlerin bu kapasiteye uygun olarak madenciliğe girişi sağlanamamıştır.

Bilindiği gibi kalkınma ve konforlu yaşamın en önemli aracı sahip olduğumuz yeraltı ve yerüstü zenginliklerimizin en fazla katma değer yaratacak şekilde üretilerek ekonomiye kazandırılmasıdır. Herhangi bir nedenle bu kaynaklarımızın üretiminden vazgeçmek demek; egemenliğimizden, özgürlüğümüzden, bağımsızlılığımızdan vazgeçmekle eşanlamlıdır. Asla düşünülmemesi gereken bir konudur.

Zonguldak’ta meydana gelen elim grizu patlaması sonrası gerek yetkililerde gerekse bazı diğer kesimlerde dile getirilen bu ocakları kapatarak çözüm üretme düşüncesi maalesef 150 yıl önceki teknoloji ve bilim seviyesinde bile söz konusu olmamış, tersine bir yandan iş sağlığı ve güvenliği önlem ve ekipmanlarına yatırım yapılırken öte yandan da makine ve ekipmanda ileri teknoloji ürünlerine geçilmiş ve günümüzde yeraltında insansız uzaktan kumandalı robotik sistemlere geçilmiştir. Özetle bir yandan üretim kapasiteleri olabildiğince artırılırken aynı zamanda kullanılan işgücü seviyesinde önemli düşüşler sağlanmıştır. Artık madencilik de emek yoğunluğu açısından en aza indirilmiş sektörler arasına girmiştir. Kişi başına yarım ton/yevmiyeden 10 ton/yevmiye kömür üretimi seviyesine ulaşılmıştır. Keza ağır ve tehlikeli işler kapsamında olan yeraltı işletmeciliğinde iş kazalarında da üretim değerlerine göre önemli azalmalar olmuştur. Elbette ki dünyada yaşanan bu gelişmeler ülkemizde de yansımalarını bulmuş olmalıdır. Ancak özellikle son beş yıl içinde yaşanan Bursa, Balıkesir, Elbistan ve Zonguldak’taki madencilik kazaları, ne yazık ki bu konuda bir çelişki olduğunu gösteriyor.

Önemli açmazlar var

Evet, bir yandan teknoloji gelişiyor öte yandan üniversitelerin çok sayıda maden, jeoloji, jeofizik mühendisliği bölümlerinden çok sayıda mühendis yetiştiriliyor, araştırmalar yapılıyor, konu ile ilgili işgücü gelişiyor. Buna koşut olarak da yatırımcı ve girişimci artışı oluyor. Bütün bunlara rağmen maalesef yine de bu faciaları yaşıyoruz. Öyleyse eğitim-öğretim-istihdam-iş güvenliği, üretim ve verimlilik politikalarımızda önemli açmazlar, ihmaller ve vurdumduymazlıklar var demektir. Her şeyden önce madenciliğin ilk yatırım maliyeti yüksek kurumsal girişimin ve oldukça profesyonel yaklaşımların esas alınması gereken bir sektör olduğu, yeraltındaki seçilen üretim yöntemleriyle jeolojik belirsizliklerin ve çevresel unsurların maliyete yansıtıldığı ve toplumun da bu değerlere katlanması gereken bir sektör olduğu açıktır.

Nitekim tüm dünyada da bu sektörde egemen olan yapının, finansman sorunu olmayan çokuluslu dev şirketler ve kamu ağırlıklı iktisadi kuruluşlar olması herhalde bu gerekçelerden olmalıdır.

Ülkemizde ne yazık ki son 30 yılda uygulanan ekonomik politikalar sonucunda bir yandan devlet yatırımdan çekilirken öte yandan özel girişimlerin bu kapasiteye uygun olarak madenciliğe girişi sağlanamamıştır. Bu durum özelde Zonguldak’taki Türkiye Taş Kömürü Kurumu için de maalesef geçerli olmuştur. Elbette havzanın olumsuz jeolojik koşullarına ek olarak 150 yıldan beri sürdürülen bir stratejik plana dayalı olmayan günü birlik üretim politikaları sonucu ileri teknoloji ürünlerinin üretime sokulması dünya ile aynı oranda olamamıştır.
Her ne kadar bazı üretim ve iş güvenliği unsurlarında iyileştirmeler yaşanmış olsa da genel üretim yöntemi ve ekipman uygulamalarında 40 yıl öncesine göre çok büyük farklılıklar yaratılamamıştır. Bu konsept içinde yüzlerce uzman, teknik eleman ve hizmet içi eğitimden yararlandırılmış sertifikalı nitelikli iç güçlerini çalıştıran bu işletmemizde elbette grizu ve kömür tozu patlamaları, göçük, yangın başta olmak üzere her türlü iş kazaları ve meslek hastalıkları için klasik önlemler alınmış, bu facia sonrası kurtarma operasyonları da usulüne uygun yapılmıştır. Bu konuda daha detaylı eleştiri ve yorumlar için yeterli veriler henüz bulunmamakla birlikte merkezi otoritenin, bu riskleri çok iyi bilinen bu işletme için çağdaş anlamda ne gibi yeni yaklaşım ve modeller geliştirdiği ya da bilinen hangi yöntemlerin adaptasyonuna giriştiği merak konusudur.

Bu felaketleri neden yaşıyoruz

Bu çerçevede grizunun metan hava karışımı olduğu, belirli karışım değerlerinde patlama riski olduğu, bunun olabilmesi için de açık alevli bir kaynağa ihtiyaç duyulacağı, oldukça ileri düzeyde dedektörlerle metan ve diğer zararlı gazların rahatlıkla çok basit ve ucuz yöntemlerle saptanabildiği, konuyla en uygun ve basit mücadele aracının da yeterli düzeydeki temiz hava sirkülasyonu olduğu bilindiğine göre acaba burada bu felaketleri neden yaşıyoruz? Acaba merkezi ve çevresel ocak giriş ve çıkış yollarındaki yetersizliği giderecek ekstra kuyular mı ek önlem olarak düşünülebilirdi? Keza merak konusu olabilecek bir diğer unsur, işletmede çalışan işçisinden mühendisine kadar tüm personelin hangi tür mesleki teknik eğitimden hangi periyotlarla geçirildiği, eğitim ve istihdam gerekleri düşünülerek ergonomi ilkeleri ve iş analizlerine dayalı istihdam yapılmış olup olmadığıdır.

Alınması gereken önlemler

Grizu patlaması olmuş, göçük olmuş, bununla birlikte yangın olmuş mu? Olmuş da sönmüş mü? Eğer ocakta yangın olmamışsa kurtarma amaçlı müdahalede basına yansıyan hava metan karışımında konsantrasyon patlama limitlerini aşmış, oksijen dengesi bozulmuş havanın nesinden korkularak tereddüt ve gecikmeler yaşanmıştır? Ana nakliye kuyusundan müdahale neden gecikmeli olmuştur, vb. bazı teknik sorular sorulabilir.
Genelde maden işyerlerinde özelde de Zonguldak Taş Kömürü işletmelerinde, bir daha bu nevi faciaların yaşanmaması için kısa, orta ve uzun vadede alınması gereken önlemleri kısaca şu şekilde özetleyebiliriz;
1. Tüm kömür havzaları jeolojik, teknolojik, madencilik yöntemleri yönünden yeniden değerlendirilmeli üretim yöntemi seçiminden teknoloji ve kapasite seçimine kadar bir mastır plan bağlamında ele alınmalıdır.

2. Üretim hedefleri yeniden tanımlanarak uygulanabilecek mekanizasyon ve otomasyon seviyeleri belirlenmeli ve aşamalı olarak uygulanmalıdır.

3. Grizu patlamasına neden olan metan gazının aslında bir enerji kaynağı olduğundan hareketle özellikle örselenmiş, göçertilmiş eski kazı alanlarının olduğu formasyon ve zonlar başta olmak üzere gerekli etütler yapılarak metan drenaj ve kaptajı yapılmalı ve enerji üretimine kazandırılmalıdır.
4. Maden yasasında gerekli düzenlemeler yapılarak finansman sorunu olmayan kuruluşların sektöre kazandırılması sağlanmalıdır.
5. 60-70 yıl önceki teknik eleman yetersizliği olan dönemden kalma fenni nezaretçi yönteminden vazgeçilmeli, her üretim biriminden sorumlu 3 iş güvenliği uzmanlık sertifikasına sahip maden mühendislerinin tüm vardiyalarda (asgari işçi çalıştırma sayısına bağlanmaksızın) çalıştırılması sağlanmalıdır.

6. Her bir üretim birimi için risk analizlerine dayalı iş güvenliği ve acil eylem planları hazırlanmalı, koruma politikaları geliştirilmeli ve uygulanmalıdır.

7. İşletmelerde çalıştırılan tüm personel, mesleki yeterlilikler çerçevesinde yapılacak iş analizi, iş gerekleri ve iş kimliği tariflerine uygun olarak hizmet içi eğitim programlarına tabi tutularak sertifikalandırılmalıdır.

8. Yeni istihdam edilecek elemanların mutlaka mesleki teknik eğitimli olmaları, ergonomi ve işyeri koşullarına uygun oryantasyon eğitimleri sonrası hizmete sokulmaları sağlanmalıdır.

9. Maden yeraltı işletmelerinde taşeronluk gibi geçici modellerden kaçınılmalıdır.

10. İhale ve üretim maliyetlerine jeolojik, tektonik, çevresel belirsizlik unsurlarının katılmasını esas alan yaklaşımlar belirlenmelidir.

11. Merkezi denetim sistemi gözden geçirilmeli, uzman maden mühendislerinden oluşan bölgesel modele geçilmelidir.
12. Grizu başta olmak üzere tüm zararlı gaz ve tozların tespiti için erken uyarı ve otomasyon esaslı modern ekipmanlar kullanılmalı, risk değerlemesine uygun alarm sistemleri hem yeraltı hem de yer üstü kumanda merkezlerine yerleştirilmelidir.

13. Sendikalara iş güvenliği uygulamaları konusunda denetimi de kapsayan yetki ve kaynaklar sağlanmalıdır.

14. İş sağlığı ve güvenliği önlemlerini teşvik eden mali düzenlemeler yapılmalıdır.


Prof. Dr. Ali Kahriman/Maden Yüksek Mühendisi
\t \t