Ekonomist Evren Devrim Zelyut, 'rezerv' gerçeğini yazdı: Yurttaşlar için anlama kılavuzu

1- Rezerv nedir?

Merkez Bankaları sıkıntılı günlerde ülkenin ihtiyacı olan malların alınmasında bir sorun, kesinti olmaması; normal günlerde ise ekonomide olağan akışın devam etmesi için bünyelerinde altın ve döviz şeklinde birikim yaparlar. Bu birikime rezerv adı verilir. 

2- Rezervlerin bitmesi ya da eksiye dönmesi ne anlama gelir?

Bir ülkenin rezervi sıfır olmuşsa ve en kötüsü alınan borçlarla eksiye dönmüşse; ülke savaş, deprem, salgın, büyük ekonomik krizlerle karşı karşıya geldiğinde, vatandaşlarının hayatta kalması ya da krizden hızlıca çıkış için şansını kaybeder. Toplumun çektiği acılar artar. Büyük bedeller ödenir.

Rezervin bitmesi, eksiye dönmesi normal dönemlerde de büyük sıkıntılar yaratır. Rezervi boşalan ülkeye dış güven azalır. O ülkeye borç verilirken faizler artar. Fabrika kurmak, işyeri açmak için gelecek yatırımlar döviz krizi beklentisi ile yatırım kararlarını iptal ederler. 

3- Rezervin ne durumda olduğunu bir vatandaş olarak görmem mümkün mü?

Evet, hem de çok kolay bir şekilde ne kadar rezerv var hesaplayabilirsiniz. Rezerv ikiye ayrılır: Brüt rezerv ve net rezerv.

Brüt rezerv içinde emanet alınan paralar vardır. Bu paralar Merkez Bankası’na ait değildir. Yukarıda saydığımız sıkıntılı durumlarda Merkez Bankası sadece kendisine ait olan rezervlere güvenmek zorundadır.

O zaman Merkez Bankası’na emanet verilmiş döviz miktarını rezervden düşerek net rezervi bulmak gerekir. 

Net rezervimizi bulmak için Merkez Bankası internet sitesi olan https://www.tcmb.gov.tr adresine girelim,

Önce TCMB sitesinde ‘İstatistikler’ sonra ‘TCMB Analitik Bilanço’ başlıklarını tıklıyoruz, açılan sayfada üstte ‘Veri (Tablo)’yu tıklayın. Açılan tabloda ‘Dış Varlıklar’dan ‘Toplam Döviz Yükümlülükleri’ rakamını çıkarın

Dış varlıklar

Toplam döviz yükümlülükleri (borçları)

Aradaki fark Lira cinsinden değerdir. Bunu bizim tablomuzda da gördüğünüz 27 Nisan tarihli kura bölerek net dolar bazlı rezerve ulaşırız.

Ancak iş daha bitmedi. Çünkü Merkez Bankamızın ‘Swap’ yani takas yolu ile aldığı ödünç dövizleri de bu rakamdan düşmek gerekir. 

Swapları bulmak için yine TCMB sitesine girelim.  ‘İstatistikler’ tıklayalım, açılan ekranda ‘Ödemeler Dengesi İstatistikleri’ tıklayın, bu sefer ekranda ‘Uluslararası Rezervler ve Döviz Likiditesi’ kısmını seçin buradan ‘Veri (Haftalık) 16 Nisan 2021’ pdf kısmını tıklayın. Açılan tabloda aşağıda gördüğünüz ikinci tabloda işaretli kısımlar döviz ve altın swaplarını gösterir. İşaretli iki rakamı toplayıp yukarıda bulduğumuz net rezerv rakamından çıkarmamız gerekir.

Kullanacağımız formülleri özetlersek,

Net Rezervler = (Dış Varlıklar - Döviz Yükümlülükleri)/ Kur 

Toplam Swap = Döviz Swapları + Altın Swapları

Toplam Swap Hariç Net Rezerv = Net Rezerv – Toplam Swaplar

Bu hesabı yaptığımızda rezervlerin yaklaşık -60 milyar dolar civarında olduğu görülüyor.

4-Erdoğan’ın söylediği “90 milyar dolar rezervimiz var” doğru mu?

Erdoğan’ın söylediği 90 milyar dolar brüt döviz rezervidir. İçinde emanet alınmış dövizler vardır. Bir devlet için önemli olan dediğimiz gibi kendisine ait olan rakamdır. 

Brüt rezervin ne kadar olduğunu görmek isterseniz yukarıda swap hesabını yaparken girdiğiniz pdf dosyasındaki ilk tabloya bakarsak, en üstte, resmi rezerv varlıkları yani brüt rakam yer alır. 

Görüldüğü gibi 90 milyar doların biraz altında brüt döviz rezervi var.

5- Peki bize ait olan net rezervlerde kayıp ne kadar?

2018 yılı Ocak ayını referans alırsak o dönemde net rezervlerimiz +34,5 milyar dolardı. Bu rezerv eridi, üstüne bir de 60 milyar dolar yukarıda yaptığımız hesaba göre borç aldık. O zaman eriyen net rezerv 34,5+60 = 94,5 milyar dolardır. 

6- Altınlar bu hesaba dahil mi? Altınları ayrı mı hesaplıyoruz?

Resmi rezerv varlıkları yani brüt rezervler tablosunda (4 numaralı soru altında) 4 nolu madde altınları gösteriyor. Altınlar da hesaba dahildir. Yani altın dahil net rezervde 94,5 milyar dolar kayıp vardır. 

7- 128 Milyar dolar rakamı nereden geliyor?

Net rezervde 94,5 milyar dolarlık kayıp var ancak 2017 yılında yapılan protokolle Merkez Bankası Hazineye döviz satmaya başlamış. Ancak bu protokolden haberimiz 128 milyar dolar nerede sorusuna cevap veren hükümet yetkililerinin açıklaması ile oldu. 2017’den beri yapılan bu satışları, kamu bankalarının sattıkları dövizi,  reeskont kredilerinden gelecek dövizleri de eklediğimiz zaman bu rakama ulaşıyoruz. 

8- Rezervler nereye gitti? 128 milyar dolar nerede?

Muhalefet yukarıda hesapladığımız rezerv kaybının neden ve kasadan nasıl çıktığını, kimlere verildiğini bilmek istiyor. 

İktidar ise bunun piyasaya satıldığını, Merkez’in kasasından çıkıp bankalardaki hesaplara girdiğini söylüyor. Ekonomiyi korumak için bu işlemi yaptıklarını belirtiyor. 

Bu noktada kötü kokular ise şu konulardan geliyor:

*128 milyar doları satarken kimlere satıldığının detaylı dökümü neden ortaya konulmuyor?

*Satış emrini kim vermiştir?

*Satış yapılırken eksi rezerve düşülecek olmasının milli güvenlik sorunu yaratacağı hesaba katılmadı mı?

*128 milyar doları hangi kurdan sattınız? Özellikle 2020 yaz aylarında 6,85’de sabit tutulan kurdan kimler, ne miktarda alım yapmıştır? Bu işlemlerden doğan kamu zararı ne kadardır?

*Kamu bankalarının yaptığı blok satışların dökümü neden açıklanmıyor? 

*Satışta kur fiyatı nasıl belirlenmiştir? Bu satışlardan elde edilen TL için faiz geliri kazanılmış mıdır?

9- Hasar sadece 128 milyar dolar mı?

Ne yazık ki kayıtlar incelenemediği için rakamın artma olasılığı mevcut. Ancak AKP’nin yanlış ekonomi modeli ile sadece rezerv kaybı yaşamadık. 2002’de 129 milyar dolar olan brüt dış borç 2020 sonunda 450 milyar dolara çıktı. Yine aynı dönemde sırf 70 milyar dolarlık devlet varlığı da özelleştirme adı altında satıldı. 

10- Kayıplarımızın ana sebebi nedir?

Yaşanan büyük kayıpların üç ana nedeni var:

1- AKP ekonomi modelinde sanayi üretimi dış girdiye bağlı olarak çalışır. Bu da çarklar döndüğü zaman ithalatı artırır ve rezervleri bitirir. 

2- AKP ekonomi modelinde lokomotif sektörler inşaat, tekstil ve dışa bağlı montaj sanayidir. Üretilen ürünler yüksek teknoloji içermez. Bu nedenle ihracat geliri ithalatın üstüne çıkmaz. Rezervler dolmaz.

3- Ülkenin kazandığı gelirler ise içeride adil bir şekilde bölüşülmez. Belirli kesimlere yapılan transferler bütçe dengesini bozar. Bozulan bütçe dengesini sağlamak için borç alınır ve faiz ödenir. Bu durum da Hazine’nin boşalması demektir. Hazine, boşaldıkça da Merkez Bankası rezervlerine müracaat eder. Yani ülkenin kaynakları bütçe yolu ile hükümetin uygun gördüğü firmalara, projelere, kesimlere transfer edilir. Sonunda rezervler eksiye döner.