Bir politik yazar: Necib Mahfuz

Mısır'da zaman akmaktan yorulmaz derlermiş; o eski topraklarda zamanın akışını bir zamanlar Nil idare ediyorduysa da, yirminci yüzyılda tüm Ortadoğu'da hızlanan zaman Mısır'da da hızlanmış, akışı rejim değişiklikleri, ayaklanmalar, savaşlarla bölünür oldu. Bu yüzyılın bir başka fenomeni de Arap dünyasında romanın ortaya çıkışıdır diyebilirsek eğer, Mısır'da zaman, modernleşmenin toplumsal marazları ve roman ekseninde Necib Mahfuz'dan bahsetmeden edemeyiz. Nil ülkesinde, bu yılın başından beri olup bitenler Mahfuz'un uzun sayılabilecek ömründe tanık olduğu ve bir biçimde belgelemiş de olduğu tarihin en son sayfası. Enver Sedat'ın öldürüldüğü suikast sırasında elinden yaralanan Hüsnü Mübarek'in otuz yılı aşkın iktidarının sonuna geldiği bu yıl, Mahfuz'un da 100. doğum yıldönümüne denk düşüyor.

Ölüm listesindeki yasaklı yazar

Mahfuz'un üretken kariyeri, 1953'te Cemal Abdül Nasır ve Hür Subaylar'ın cumhuriyeti ilan etmelerinden önce yazmaya başladığı ve 1957'de tamamladığı 'Kahire Üçlemesi'yle dikkat çekmeye başlamış olsa da, 1959'da Cebelavi Sokağı'nın Çocukları'nın ulusal bir gazetede tefrika edilmesinin yankıları beklenmedik derecede uzun sürer. Roman halinde yayımlanması ancak Lübnan'da mümkün olur, Mısır'da 2006'ya dek yasaklı kalmış Cebelavi Sokağı'nın Çocukları, semavi dinlere küfretmekle itham edilir.

Çölle çevrili bir vahada ailesi için bir malikâne kuran aile reisi Cebelavi'nin isyankâr oğlu İdris'i evden kovmasıyla açılan roman, ilmek ilmek örülmüş, detaylı bir alegoriyle romanın tüm kişilerinde üç kutsal kitaptaki karakterlere can verir. Çölün ortasında bir düzen kuran Cebelavi, Tanrı'yı simgeler, 'dünya malı'nı idaresine emanet ettiği üvey oğlu Edhem, Adem'i; huzurdan kovulan İdris, İblis'i. Edhem ile İdris'in öyküsünü, Cebel, Rıfat ve Kasım'ın yani sırasıyla üç semavi peygamberin öyküleri izler. Cebelavi'nin ölümünden sonra efendisi olduğu mahalle öz oğulları arasında paylaşılır ve yıllar içinde, oğullar da ölüp gittiğinde, sokak, çetelerin savaştığı, dirlik düzenin kalmadığı, herkesin taraf tuttuğu bir yer haline gelir. Buraya dek, dinler tarihinin kurgusal bir yansıması olarak okunabilen kitabın, beşinci ve son bölümünde sahneye Arif çıkar.

Anlatının doğal akışının okuyucuyu getirdiği bu nokta, Mahfuz'un dini hassasiyetlerden sonra siyasete de dokunduğu yerdir. Mahallenin eski sakinlerinden kâhin kadın Gaşa'nın oğlu Arif, modern bilimin erdemlerini temsil eder. Önce Cebelavi'yi sihir yoluyla öldürdüğü iddia edilerek idam edilir, ama sonra ardında bıraktığı bir defterden ve şahitliklerden suçsuz olduğu anlaşılır, iade-i itibar ise abartılı olur. Her üç taraftan da insanlar Arif'i kendilerine mal etmek isterler, sonunda öldürülen Arif'in de kendine ait bir hikâyesi ve takipçileri olur ama Arif ne kadar yüceltiliyorsa, takipçileri de o kadar zulüm görür. Ne olursa olsun, romanın sonunda, 'zorbalığın ölümü'nü görmekle ilgili o küçücük umut ışığını, Arif'in anlatıya katılması mümkün kılmıştır.

Yazarın bu tavrı, açıktan açığa destek verdiği Enver Sedat'ın 'din ve bilim'(1) üzerine kurulu devlet anlayışına karşı beslenen ümidin göstergesi olarak okunabilir. Mahfuz, sosyalizme mesafeli bir sempatiyle yaklaşmış, sosyal devlet, sosyal adalet, adaletli gelir dağılımı, halkın güç ve söz sahibi olması fikrine sahip çıkmış olsa da, bu ideallerin Mısır'da karşılığını bulduğu Müslüman Kardeşler örgütünden her zaman şüphelenmiştir.
 

Aydın ve eleştirel ses

Üstelik 1988'den itibaren Enver Sedat'ın da suikastından sorumlu 'kör şeyh' Ömer Abdülrahman'ın lideri olduğu İslam Cemiyeti'nin ölüm listesindedir. 1988 yılında Necib Mahfuz'a verilen Nobel Edebiyat Ödülü'nün gerekçesinde Cebelavi Sokağı'nın Çocukları'na vurgu yapılması köktenci İslamcıları kızdırmış, Salman Rüşdi'nin aynı yıl yayımlanan romanı Şeytan'ın Ayetleri bu öfkeyi körüklemiştir. Kör Şeyh, İran'da Ayetullah'ın 1989'da çıkardığı ölüm fetvasının ardından, Necib Mahfuz'un da ölmesinin hayırlı olacağını açıklamış ve bir pişmanlığını dile getirmiştir: '1959'da Mahfuz'u öldürmüş olsaydık, Rüşdi bu romanı yayımlamaya cesaret edemezdi.' (2)

1959'da Cebelavi Sokağı'nın Çocukları'nın sansürlenmesi, Müslüman Kardeşler'in ve diğer İslami muhafazakârların, Mısır'ın Nâsır rejimi altında modernleşmesi ve köktenci unsurları baskı altına alması sürecinde kazandıkları az sayıda zaferden biridir. Modernizm projesinin askeri, sosyal ve politik her başarısızlığı, yıllar içinde köktenci hareketlerin elini güçlendirir. Nâsır'ın silah arkadaşı, Hür Subaylar'ın kurucularından Enver Sedat'ın başlattığı 'intifah', yani açık kapı politikası Mısır'da kronik işsizliğin, çarpık kentleşmenin, enflasyonun ve 1960'ların yoksulluğuna benzemeyen yeni bir tür yoksulluğun başlangıcı, sosyal devletin ve Sedat'ın kendisinin de sonu olur.
 

Varoluşsal çıkmaz

Mahfuz, 1983'te yayımlanan romanı Başkanın Öldürüldüğü Gün'de, Sedat'ın öldürülüşünü ve işsizlikle, geleceksizlikle boğuşmaya çalışan nişanlı bir çiftin birbirlerinden ayrılmak zorunda kalışının hikâyesini paralel bir kurguyla aktarır. Elvan ve Randa, evlenmek için gerekli parayı bulamayan iki genç burada, zaten zayıf olan sosyal devletin büsbütün ortadan kalktığı, 70'li yılların sonunda, yoksulluk, geleneklerin baskısı ve seslerini duyuracakları bir siyasal platformun olmayışıyla mücadele edemezler ve sonunda kaybolurlar. Her karakter, olayları kendi bakış açısından ve birinci tekil şahıstan anlatır, bu seçim, Mahfuz'un eserlerinde tekrar eden bir tema olarak bireyin varoluşsal çıkmazını vurgular. Hayatta kalmanın maddi şartlarını yerine getirmenin neredeyse imkânsız olduğu bir durumda, özgür iradesi sekteye uğrayan birey kendi 'bakış açısı'ndan, ya da gerçekliğin öznelliğinden kaçamaz. Anlatıcının 'ben'i romanın karakterleri arasında paylaştırılır ama bu da yetmez, sonunda beklenmedik bir eyleme kalkışan Elvan'ın dedesi Muhteşim Seyid, ikiye bölündüğünü hisseder: 'Zamanın iki ucundaki eski 'Ben' ile şimdiki 'Ben' karşı karşıya geliyor.'

Bu şizofrenik kaçış, 1980'de yayımlanan Aşk Zamanı'nda da karşımıza çıkar. Burada, yirminci yüzyılın ilkyarısında dul ve zengin bir kadın olan, yardımsever Ain Hanım'ın oğlu İzzet'in öyküsü anlatılır. Hızla değişen Mısır toplumunda, 1960'lardan sonra amaçsız, idealsiz ve yönsüz kalmış bir neslin çocuğu olan İzzet, iradesinin zayıflığıyla başa çıkamayıp, geçkin, bekâr ve elini attığı her işte başarısız olmuş bir adam olarak ölüm döşeğindeki annesinin evine geri döner.

Ama geri dönen Öteki İzzet'tir, Birinci İzzet, kulağına fısıldar: 'Yurtdışına çıksaydık daha iyi değil miydi?' İzzet, babasız büyüyen ve muhalif hareketlere karışıp bir cinayete suç ortağı olduğu için ülkeyi terk eden oğlunu takip etmez. Tıpkı, Necib Mahfuz'un Kahire'yi, ne 1988'de Nobel Edebiyat Ödülü'nü almak için ne de 1994'te canına kast edildiğinde terk etmeyişi gibi.

Nasıl ideallerle yola çıkmış olursa olsun, diktatöre dönüşen iktidar sahipleri, demokrasiden, sivil toplumdan, çok partili sistemden bahsederler ama söz gelimi ifade özgürlüğüne, tüm muhalif aydınlar ülkeden kaçırıldığı için izin verilmektedir. Modernite Ortadoğu'ya ekseri, suretleriyle gelmiştir ama Necib Mahfuz edebiyatında aydın ve eleştirel sesin yankısı değil kendisi duyulabilir.

(1) Sabri Hafız, The Novel, Politics and Islam, New Left Review, 5, Eylül-Ekim 2010, s. 124.

(2) a.g.e., s. 136