100. Yılında Cumhuriyet’in Popüler Kültür Haritası 1

Nostalji tüketimi ile eskiye değer verme arasındaki çizgide bulunuyoruz. Eskiye ilişkin paylaşımlar anlık beğenilirken geçmişte yaşananların önü ve arkası pek fazla sorgulanmıyor. Başka bir deyişle geçmiş, nostalji adı altında kullanışlı bir tüketim malzemesi hâline getiriliyor çoğunlukla.

Resmî tarih dışındaki tarihyazımları ise eskiye kıymet verme ve bir olayın kaynaklarını, sosyal yansımalarını, kültürel ve politik ağırlığını anlayıp yorumlama bağlamında güzel örneklerle genişliyor. Kısa bir süre önce bu yönde bir çalışma yayımlandı: 100. Yılında Cumhuriyet’in Popüler Kültür Haritası 1. Derya Bengi ve Erdir Zat imzalı bu arşiv çalışması, “Her Savaştan Bir Yara” alt başlığıyla okurla buluştu.

A’DAN Z’YE 1923-1950

Bengi ve Zat, üçlemenin bu ilk kitabında; 1923-1950 arasında Türkiye’de yaşanan olay ve tartışmalardan yazılı ve görsel bir seçki sunarken edebiyattan sinemaya, politikadan müziğe kadar pek çok alanda, günlük hayata yön veren gelişmeleri anımsatıyor. Bir anlamda, 1923’ten başlayarak Türkiye’deki hızlı değişimin ve dönüşümün nabzını tutarken imparatorluktan ulus devlete ve hilafetten cumhuriyete geçiş sürecini popüler kültür bağlamında madde madde değerlendiriyorlar.

Bengi’nin ifadesiyle kültür ve medeniyet hareketine, sosyal ve ekonomik davalardan daha fazla önem veren Cumhuriyet’in kurucu iradesinin açtığı yolda meydana gelen olayların bir sözlüğü ya da ansiklopedisi diye nitelenebilir bu kitap.

Bengi, sunuş yazısında, hem bu ilk cilde dair bilgiler paylaşıyor hem de diğerlerinde nelerle karşılaşacağımıza ilişkin ipuçları veriyor:

“100. Yılında Cumhuriyet’in Popüler Kültür Haritası dizisi, Cumhuriyet tarihinde siyasetin ana istasyonlarına uğramayı ihmal etmeden, yolda pencere kenarından gözüken manzarayı seyredecek, gündelik yaşamın küçük zevklerine ve alışkanlıklarına, ayrıntılarına eğilecek. Toplumsal olay ve olguların farklı yorumlarının, değişen anlamlarının peşine düşecek. 100. Yılında Cumhuriyet’in Popüler Kültür Haritası’ndan inkılâp, kanun, darbe, nutuk ve demeçlerle birlikte ve onlardan öte, onlara bağlı ve onlardan gayrı; fabrikalar, şarkılar, uçaklar, heykeller, filmler, makineler, parklar, sofralar, apartmanlar, tramvaylar, paralar, kumbaralar, gazeteler, karikatürler, karneler, kokular, tatlar, plajlar, saçlar, çoraplar, romanlar, doğanlar ve ölenler gelip geçecek.”

A’dan Z’ye sıralanan 1923-1950 arasındaki olaylardan yapılan seçkiyle Bengi ve Zat, genç Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş ve gelişme dönemlerinin, kültürel ve sosyal fotoğraflarıyla buluşturuyor bizi.

Bir tarih kitabına hiç benzemeyen çalışmada, nasıl bir yol izlendiğini yine Bengi’nin cümleleri özetliyor:

“Kitap dizisi zamanın akışında ilerlerken geriye, önceye, geçmişe dönerek genişleyecek. Örneğin sıra çay, kahve, rakı, telefon, Gezi, Köy Enstitüleri, Ayasofya, ezan veya mübadeleye geldiğinde, her bir başlık Cumhuriyet’in ilk çeyreğinden katmanlarla bütünlenecek, belki de torun neler olup bittiğini anneannesinden öğrenecek. Cumhuriyet’in devraldığı, kurduğu, büyüttüğü ve geleceğe bıraktığı miras, 100 yılı, bir insan ömrünü, kuşakları aşan bir bütün. Nâzım Hikmet’in Memleketimden İnsan Manzaraları’nda dediği gibi: Bir dönemeci geçiyor tiren./ Arkadaki vagonlar görünüyor/ birer birer/ bağlı birbirine/ ve çok uzak./ Şaşırıyor birdenbire insan/ bu çok uzak ve çok arkadaki şeylere bağlı oluştan.”

RESMİ TARİHİN ÖTESİNDE

Kitaptaki her madde, birbiriyle öyle veya böyle bağlantılı siyasi, sosyal ve kültürel olaylara dair ilginç anekdotlarla sunuluyor Bengi ve Zat tarafından. Bir yanda Varlık Vergisi mağdurları, diğer yanda Gençlik Parkı’nın keyfini süren Ankaralılar. Bir yanda Afrodit kitabına açılan soruşturma, öbür yanda Hitler’in sevdiği Erna Sack’ın Kızılay yararına sahne alışı.

Sosyalizm tartışmaları, Harf İnkılâbı, daktilo kursları, Caz Çağı’nın Türkiye’deki yankıları, karneye bağlanan ekmek, Etibank’ın kuruluşu, kadınlara dair tartışmalar, Gorki’nin İstanbul’a gelişi, İspanyolca üzerinden başlayan ve Türkiye’deki azınlıklara ilişkin yorumlarla süren ve tepkilerle şekillenen kültürel gerilimler, Hitler’in ve Nazilerin gizli ve açık sempatizanları, Tan Matbaası baskını, ilk halk gazetesi Markopaşa, tangolar, kültür-sanat merkezleri, soyadı kanunu ve yarışı, Tarcan Zeybeği, İstanbul’a Rus göçü, Varonof Aşısı (Gençlik Aşısı), Vatandaş Türkçe Konuş Kampanyası, 1933’te Cumhuriyet gazetesinde Peyami Safa’nın düzenlediği Kitap Yakma Müsabakası anketi ilk ciltteki başlık, madde ve olaylardan bazıları…

Resmî tarih sayfalarına girmeyen, girse de geçiştirilen fakat zamanında ve sonrasında, yarattığı etkiyle öne çıkan olayları derleyen Bengi ve Zat, 1923-1950 arasında Türkiye’de siyasi, kültürel ve sosyal hayata yön veren gelişmeleri yeniden kayda geçirmiş.

100. Yılında Cumhuriyet’in Popüler Kültür Haritası 1 (1923-1950)-Her Savaştan Bir Yara / Derya Bengi, Erdir Zat / Yapı Kredi Yayınları / 400 s. / 2021.