İran halkı, 28 Haziran’da yeni cumhurbaşkanını seçecek: Süreç nasıl işleyecek?

19 Mayıs'ta, İran’ın 8. ve son cumhurbaşkanı İbrahim Reisi, 1999-2008 yılları arasında İran-Azerbaycan sınırındaki Aras Nehri üzerine inşa edilen Giz Galası Barajı’nın açılışını birlikte gerçekleştirmek üzere Azerbaycan lideri İlham Aliyev ile bir araya geldi.

Reisi, ziyaret sonrasında geri dönmek için olumsuz hava koşullarına rağmen helikopter kullandı. Yolculukta kendisi ve aralarında İran Dışişleri Bakanı Hüseyin Amir Abdullahiyan’ın da bulunduğu 8 kişi bulunuyordu. Mürettabatı taşıyan helikopter Doğu Azerbaycan eyaletindeki Verzigan şehri yakınlarında yaklaşık saat 13’te düştü.

Dünyayı sarsan gelişme sonrasında arama kurtarma çalışmaları başlatıldı ancak yoğun sis, soğuk hava ve rüzgar sebebiyle helikopterin enkazı ilerleyen akşam saatlerinde ancak bulunabildi.

Cenazelere Türk İnsansız Hava Aracının (İHA) yardımıyla ertesi gün ulaşıldı. Helikopterde Cumhurbaşkanı Reisi dahil herkesin hayatını kaybettiği tespit edildi. Ardından İran Cumhurbaşkanı Birinci Yardımcısı Muhammed Muhbir, ‘cumhurbaşkanı vekili’ oldu. Dışişleri Bakan Yardımcısı Ali Bakıri Keni ise geçici Dışişleri Bakanı olarak atandı.

İRAN’DA SEÇİM SİSTEMİ NASIL İŞLİYOR?

İran İslam Cumhuriyeti’nin cumhurbaşkanı, Anayasa’nın 114. maddesine göre, dört yılda bir halk oyuyla seçiliyor. Cumhurbaşkanı, dini liderin ardından ülkenin en önemli ikinci görevinde bulunuyor.

Dini lider, ülkenin siyasi sistemine göre İran’ın başı, en yüksek siyasi ve dini otoritesi olarak konumlanıyor. Aynı zamanda silahlı kuvvetler, yargı sistemi gibi organlar da onun kontrolü altında.

Mevcut dini lider Ali Hamaney, İran’daki her şeye ilişkin son kararı verme yetkisine sahip. Anayasa’ya göre; 18 yaşını geçmiş her vatandaş seçimlerde oy kullanabiliyor; Şii İslam’a mensup, devlete ideolojik bağlılığa sahip her vatandaş ise cumhurbaşkanlığı seçimlerinde aday olabiliyor. Kadınların aday olması anayasal açıdan direkt olarak engellenmemiş buna karşın, kadınlar Anayasa Koruma Konseyi tarafından sistemin dışında bırakılmış.

Anayasayı Koruma Konseyi’nin onayladığı adaylar halk oylamasına sunuluyor. Oyların yüzde 50 artı birini alan aday seçimleri kazanıyor eğer hiçbir aday yeterli oyu alamazsa seçimler bir sonraki cuma tekrarlanıyor.

Cumhurbaşkanı belli olduğunda dini lider, atanma kararnamesini imzalıyor. Cumhurbaşkanı edeceği yeminde, ülkenin resmi dini olan İslam’ı, Anayasa’yı ve İslam Cumhuriyeti’ni koruyacağına ilişkin yemin ediyor. 

SEÇIM NE ZAMAN YAPILACAK?

Şu an için görevde bulunan Muhammed Muhbir; İran Resmi Ajansı’nın (IRNA) aktardığına göre; Meclis Başkanı Muhammed Bakır Kalibaf ve Yargı Erki Başkanı Gulamhüseyin Muhsin Ejei ile Cumhurbaşkanlığı Seçimi tarihinin belirlenmesine ilişkin görüşme yapmıştı ve Cumhurbaşkanlığı seçiminin 28 Haziran’da gerçekleştirileceği açıklanmıştı. Eğer Reisi hayatını kaybetmeseydi, seçimler normal zamanlamaya göre 2025'te yapılacaktı.  

YENİ CUMHURBAŞKANINI NELER BEKLİYOR?

Yeni Cumhurbaşkanı, İsrail-Hamas savaşıyla ilintili İsrail-İran yüksek geriliminde ülkeyi yönetecek. Ayrıca Reisi’nin döneminde ahlak polisi tarafından gözaltına alınan ve gözaltındayken hayatını kaybeden 22 yaşındaki Mahsa Amini için büyük bir protesto dalgası yaşanmıştı.

Reisi, rejime sıkı bağlılığıyla ve katılığıyla biliniyordu. Amini hayatını kaybetmeden önce İran’ın tesettür ve iffet yasasını sıkılaştırmıştı.

Öte yandan İran’ın ekonomik durumu ise pek parlak değil. Ortadoğu ülkesinde enflasyon yüzde 40’ın üzerinde seyrediyor para birimlerinin değeri ise gittikçe düşüyor. İran’ın nükleer silah üretme kapasitesinin önüne geçmek amacıyla ABD ve AB ülkeleri 2012 yılından itibaren İran’a yönelik finansal yaptırımlar uyguluyor, Rusya ve Çin ise yaptırımları tanımayıp ve İran’la ticari ilişkilerini devam ettiriyor.

POTANSİYEL ADAYLAR KİMLER?

Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde aday olmak isteyenlerin 30 Mayıs-3 Haziran arasında gerekli başvuruları yapması gerekiyor.

2005-2013 ve 2017 yıllarında cumhurbaşkanlığı seçimlerine adaylığını koyan Meclis Başkanı Muhammed Bakır Galibaf,  helikopter kazasının arkasında ABD’nin olduğuna inanan eski Dışişleri Bakanı Muhammed Cevad Zarif ve 2005-2013 yılları arasındaki Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinajad’ın ve şu an görevi geçici olarak devralan Muhbir’in potansiyel adaylar olduğu konuşuluyor.

Ahmedinajad’ın adaylığı hem 2017 seçimlerinde hem de 2021 seçimlerinde Anayasa Koruyucular Konseyi tarafından veto edilmişti. Öte yandan 85 yaşındaki Hamaney’in ilerleyen yaşı göz önüne alındığında bir sonraki dini liderin kim olacağı da soru işaretlerinin başında geliyor. 

İRAN’DA BİR ŞEYLER DEĞİŞİR Mİ?

İran’da oylamalar gittikçe kendini sandıktan soyutlayan umutsuz bir halk tarafından gerçekleştiriliyor ve seçimlere katılım oranı gittikçe düşüyor. Bunun başlıca sebeplerinden biri sistemin, potansiyel siyasi liderleri ayıklayıp onları kolayca sürecin dışında bırakabilmesinden kaynaklanıyor.

‘Tahran Kasabı’ Reisi’nin ölümü her ne kadar muhalifleri bir süreliğine rahatlatmış olsa da yerine gelecek olan kişinin de rejim destekçisi olacağı ve mevcut siyasi iklim içerisinden geleceği düşünüldüğünde İran’da büyük bir değişim öngörülmüyor.

Öte yandan İran’da en son gerçekleşen 1 Mart 2024 tarihli meclis seçiminde katılım oranı yüzde 41 olarak açıklanmıştı. 2020 şubat ayındaki meclis seçiminde katılım yüzde 42,5 iken 2016 yılı şubat ayında katılım yüzde 62’ydi.