Tehcir: Soykırım iddialarına yanıtlar II

Hatırlayacağınız gibi Moltke’ye atıfla Osmanlı Ermenileri ile Türkler arasındaki benzerliğe işaret etmiş, ve “Ermenilerin ayrılıkçı tutumları nasıl ve ne zaman başladı” sorusunu yöneltmiştik. Bugün hem bu soruyu yanıtlayacağız hem de Ermeni örgütleriyle ilk eylemlerini ele alacağız.

Fransız İhtilali’nden sonra milliyetçilik düşüncesi Ermeniler arasında da hızla yayılır. Bu düşüncenin yön verdiği istekler önce ıslahat ile başlar, sonra özerklik ve bağımsız devlet isteğine dönüşür. 19. yüzyıl ayrılıkçı hareketlerinin hız kazandığı “aksiyon” yıllarıdır ama öncesi de vardır. 1701-1711 yılları arasında İsarel Ori “bağımsız Ermenistan” için Papa İnnocent, Prens Wilhelm ve Çar Petro ile temaslarda bulunur.

1717’de Sivaslı Mehitar İstanbul’daki örgütlenme çalışmalarının ardından Venedik’te bir propaganda merkezi kurar. 1810’da Napolyon burayı “İlimler Akademisi” yapar. 1799’da Rus Genererali Savarov “Ermeni Ararat Krallığı” projesini hazırlar. Rusya, Ermeni konusunu 1816’da Moskova’da Ermeni Şark Dilleri Enstitüsü’nü kurarak devlet politikasına dönüştürmeye başlar (Osmanlı Belgelerinde Ermeniler, 35).

1857 ve 1862 Zeytun/Süleymanlı’daki isyanlar III. Napolyon tarafından “Ermeni Zeytun Cumhuriyeti” şeklinde adlandırılır (Süslü, 271). Avrupa’nın “Doğu sorunu” tanımı bu politikaya yön veren emperyalist devletler Ermenileri, Osmanlı içinde kışkırtıcı olarak kullanmaya başlar. Islahat Fermanı’na 1856 yılında yapılan Paris Antlaşması’nda yer verilmesi ise emperyalistlerin Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışmalarına olanak sağlar (Kurat, 338).

Osmanlı Devleti’nin, 1877-1878’de Rusya ile yaptığı savaştan yenik çıkması devletin karşı karşıya kalacağı “Ermeni sorununun” başlangıcı olur. Alınan ağır yenilgi İstanbul’daki Ermeni aydınlarıyla kilisesinde köklü tutum değişikliğine neden olur. Patrik Nerses başkanlığında toplanan Ermeni Millet Meclisi, Rus çarına başvurur. Doğu Anadolu’da Rus işgalindeki Fırat Nehri’ne kadar olan bölgede Rusya güdümünde bir Ermeni devleti kurulması istenir. Ardından Rusya ile 3 Mart 1878’de imzalanan Ayastefanos Antlaşması’nın 16. maddesine Ermenilerin yaşadıkları yerlerde ıslahat yapılması hükmü konur. Böylece Ermenilere ilişkin hüküm ilk kez bir antlaşmaya girer.

13 Temmuz 1878’de büyük devletlerin katılımı ile imzalanan Berlin Barış Antlaşması’nın 61. maddesiyle de Osmanlı hükümeti, Ermenilerin oturdukları vilayetlerde ıslahat yapmayı, Kürt ve Çerkeslere karşı (Ermenilerin) emniyet ve huzurlarını korumayı yükümlenir. Asıl önemli olan Osmanlı’nın yaptığı ıslahatı, antlaşmanın taraf devletlerine bildirmeyi yükümlenmesi, onların da uygulamayı denetleme yetkisi kazanmasıdır. Taraf devletler Almanya, Rusya, Fransa, Avusturya-Macaristan ve İngiltere’dir. Berlin Antlaşması’ndan sonra emperyalistler Doğu Anadolu’nun ıslahını Osmanlı’ya karşı siyasal baskı aracı yapar.

Öte yandan Anadolu’da Ermeni topraklarından, “Türkiye Ermenistanı” diye söz edilmeye başlanır. Ermeni Patrikhanesi bir “altın madeni” olarak gördüğü 61. maddeyle “Ermeni devleti”nin kurulacağı umudunu beslemeye başlar. Ermeni komiteleri de bu sözde “Ermeni topraklarını” kurtarmak emeliyle örgütlenir, terör faaliyetlerine girişir (Uras, 218 vd; Şimşir, 29).

ERMENİ ÖRGÜTLERİ VE EYLEMLERİ

Ermenilerin ilk cemiyeti 1851’de İstanbul’dan Kilikya’ya gönderilen Mıgırdıç Kırımyan tarafından kurulan “Ser” cemiyetidir. Kilikya diye adlandırılan bölgede bağımsız bir Ermeni devleti kurmayı amaçlar. 1860’ta İstanbul’da “Hayırseverler” cemiyeti faaliyete geçer. 1870-1880 arasında Van’da “Ararat”, “İttihad ve Halas”, “Kara Haç”; Muş’ta “Okul Sevenler”, “Şarklı” ve “Ermenistan’a Doğru”; Adana’da “Kilikya” cemiyetleri kurulur. Bu cemiyetler 1880 yılında birleşir; “Birleşik Ermeni Cemiyeti” adını alır. Berlin Antlaşması’nın ardından olası bir savaş için örgütlenen silahlı komitelerdir bunlar.

Örneğin;

• 1881’de Erzurum’da kurulan “Anavatan Müdafileri Derneği” adı gizli örgüt Kürtlere, Türklere, Çerkeslere karşı Ermenileri silahlandırmayı amaçlar.
• 1885’de Van’da kurulan “İhtilalci Armenakan Partisi” ihtilal yolu ile Ermenilerin kendi kendilerini yönetme hakkını elde etmesini amaçlar.
• 1887’de İsviçre’nin Cenevre kentinde Marksist Ermeniler tarafından kurulan “İhtilalci Hınçak Partisi” “Türkiye Ermenistanı”nın siyasive milli bağımsızlığını hedefler.
• Rusya Ermenilerince 1890’da Tiflis’te kurulan “Ermeni İhtilal Federasyonu” veya Taşnaksutyun da bağımsızlık isteğiyle örgütlenir.

Hepsinin son kertede hedefi Türklerden alacakları topraklarla “Ermeni devleti”nin bağımsızlığını sağlamaktır. Öyle ki Taşnaksutyun, amaçları uğrunda emirleri yerine getirmeyen kendi üyelerini de hain ilan eder, terörü onlara da yönlendirir (Günay, 22-25).

Ermeniler 1894’ten itibaren Anadolu’nun onlarca kentinde ayaklanır. 1895’de İstanbul’da kanlı bir gösteri düzenlenir. Bir yıl sonra 26 Ağustos 1896’da Osmanlı Bankası’nı basıp Avrupalı banka memurlarını rehin alırlar. Böylece Avrupa kamuoyunun dikkatini çekmek isterler. Kovuşturmaya da uğramazlar, ellerini kollarını sallayarak İngiliz ve Rus desteğiyle Marsilya’ya giderler (Süslü, 52-54). 21 Temmuz 1905’te ise Yıldız Camisi önünde II. Abdülhamit’e suikast planlayıp, padişahı öldürmek isterler. Padişahı katledemezler ancak amaçlarını seslendirmek konusunda başarılı olurlar (Engin, 413-428). Ermeni komiteleriyle emperyalist Avrupa arasındaki bu işbirliğini ABD’li tarihçi William Langer açıkça ortaya koyar. Özetle der ki Ermeni komiteler Müslüman köyleri basıyor, katliam yapıyor, onları tahrik ediyor sonra Müslümanlar kendilerini korumak için Ermenilere saldırdığında Avrupalıları göreve çağırıp Osmanlı’ya müdahale zemini hazırlanıyor. (Langer, 157, 322).

Ermeni komiteleri, Türkleri sindirerek Avrupalıları yanına çekme siyasetini özellikle Osmanlı’nın savaş yıllarında, yenilgi dönemlerinde artırmıştır. Ermeni tarihçi Louise Nalbandian’ın vurguladığı gibi “Ermeni komiteleri için ivedi hedeflerini gerçekleştirecek topyekûn ayaklanmayı başlatmanın en uygun zamanı Osmanlıların savaş halinde olduğu zamandır.” (Nalbandian, 111). Bu bakış açısıyla Birinci Dünya Savaşı emperyalistlerin “hasta adamı” mezarına yatırma arzularının uygulama alanı olacaktır.

Acaba savaşta Osmanlı Ermenileri nasıl bir tutum takınmıştır? Bir sonraki yazımızda bu soruyu yanıtlarken 24 Nisan 1915 kararına giden süreci de özetlemiş olacağız.

Kaynakça: Osmanlı Belgelerinde Ermeniler 1915-1920, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları 14, Ankara, 1995.

Azmi Süslü, Ermenilerin Yaptıkları Katliamlar, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1986.

Azmi Süslü, “Tehcir Olayındaki Gerçekler”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, c. 6, S. 277-286, Yıl 1991.

Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, TTK Yayınları, Ankara, 1987.

Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, İstanbul, 1976.

Bilâl N. Şimşir, İngiliz Belgelerinde Osmanlı Ermenileri 1856-1880, c. I, çev. Şinasi Orel, Ankara, 1986.

Nejla Günay, “Ermenilerin Kurdukları Cemiyetler ve Komitelerin Maraş ve Çevresindeki Faaliyetleri”, TSA, Yıl 16, Sayı 3, Aralık 2012.

Vadettin Engin, “Sultan II. Abdülhamid’e Düzenlenen Ermeni Suikastı ve Bu Sebeple Belçika ile Yaşanan Diplomatik Kriz”, Belleten, c. 59, S. 225, 1995.

William L. Langer, The Diplomacy of Imperialism 1890-1902, New York, Alfred A. Knopf, 1935.

Louıse Nalbandian, Armenian Revolutionary Movement, University of California Press, 1963.