“Irak Şam İslam Devleti (IŞİD)” terörü olayıyla, tarih üç aşamalı tekrarlanıyor. Bu aşamaların çıkış noktasını, İngiliz casus, arkeolog, Yarbay Thomas Edvard Lavrence (1888-1935) şöyle tanımlamıştı:
“Osmanlı İmparatorluğu’nu Ortadoğu’da parçalama başarısını yöredeki etnik mozaiği birbirine karşı kullanarak elde ettim!”
“Gerilla savaşının (terör de denilebilir)” mucidi olarak kabul edilen Lavrence’i anımsayalım. 1916- 18 yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’na karşı yürütülen “Arap ayaklanmasında” İngiltere’nin “irtibat subayı (!)” görevinden dolayı “Arabistanlı Lavrence” olarak tanındı, bu adla bir filme de konu oldu.
İlk atandığı Kahire’de “İngiliz Haberalma Dairesi” için çalıştı. Ekim 1916’da, Arap ulusal gelişmelerini izlemesi için çöle gönderildi.
Mekke şerifi Hüseyin bin Ali’nin oğlu Emir Faysal komutasındaki düzensiz birlikleri Osmanlı Ordusu’na karşı “gerilla savaşını” başlattı.
Arapları, Medine’deki Osmanlı birliklerinin kentten çıkmamaları için örgütledi. Arapları, malzeme getiren Hicaz demiryoluna saldırmaları için yönlendirdi. Kenti savunan Osmanlı askerleri de demiryolunu onarmak zorunda kalınca güç yitirdiler. Bugünün Kobani’si durumundaki Osmanlı kentlerinden Akabe ve Şam’ın işgalini sağladı.
Deve ile seyahat ediyor, dostu Faysal’ın hediyesi yerel giysileri giyiyordu. Bu arada “arkeolog maskesi” ile, şimdilerde üzerinden Türkiye- Suriye sınırı geçen, Karkamış’ta kazılar yaptı. Karkamış’ın “Geç Hitit Dönemi”nin görkemli taş kabartmaları bugün Anadolu Arkeoloji Müzesi’nin orta salonunda sergileniyor.
Burada kullandığı NSU marka motosikleti Gaziantep Arkeoloji Müzesi’nde idi, İstanbul’da Rahmi Koç Müzesi’nde onarıldı. 1926 tarihli “Bilgeliğin Yedi Sütunu” adlı kitabında yaşamöyküsünü anlattı. İngiltere’de bir motosiklet kazasında öldü.
Sultan, dün İstanbul’da Marmara Üniversitesi’nde “Hizmet eri görünümünde, gazeteci yazar görünümünde, terörist görünümünde yeni Lavrence’lerin çabaladığını görüyoruz” sözleri ile bu arkeolog-yarbay-casus Lavrence’i ima etti.

***

Gelelim 2. İngiliz arkeolog casusa! Üstelik bu Gertrude Margaret Lovthian Bell adında bir kadındı… Üniversitede ilk kez birincilik kazanan bir kadın olup gezgin tarihçi olarak yaşamına başladı.
1899’da Kudüs gezisinden sonra Araplara karşı büyük yakınlık duydu, çöllerde yolculuklar yaptı, bu yaşantılarını yansıttığı yazılar yazdı. Araplar “Çölün Kızı” ve “Irak’ın Taçsız Kraliçesi” adlarını taktılar.
1907’de arkeolog Villiam Ramsay ile Anadolu’ya geldi, iki yıl Mezopotamya’da dolaştı, Lavrence’in kazdığı Karkamış’ta da çalışmalar yaptı, ardından antik Babil’e gitti.
İngiltere’nin Ortadoğu siyasasının kurucusu ve planlayıcılarından biri oldu. Lavrence ile Irak ve Ürdün’ün doğuşuna önemli katkı yaptı. Mezopotamya’da Arap kabilelerini, çöl bedevilerini Osmanlılara karşı kışkırttı. 1919’da Paris Konferansı’na delege olarak katıldı, Irak devletinin sınırlarının belirlenmesine yardım etti.
Şam, Kudüs, Beyrut, Antakya, İskenderun ve çöl kabileleri arasında mekik dokudu. Karaman’daki Binbir Kilise’de ve Suriye’de, Fırat kıyısında antik yerleşmelerde arkeolog olarak çalıştı.
Lavrence gibi, 1. Dünya Savaşı’nda “İngiliz Haberalma Dairesi” için Ortadoğu’da görev aldı. Arap kabilelerini, çöl bedevilerini, Şiileri, Sünnileri, Kürtleri ayrı ayrı kullanarak, Osmanlıların bu yörede parçalanıp dağılmasından sonra yerine “self determination (kendi kendine yönetimin)” kurulmasının mimarlarından biri oldu.
Ortadoğu’nun tüm dillerini, Türkçe ile birlikte 7 dil bilen, kızıl saçlı, mavi gözlü, hiç evlenmemiş Bell’in, evli sevgilisi Binbaşı Charles Doughty- Vylie 1915’te Çanakkale Savaşı’nda öldü.
Yaşamındaki gerilim, yalnızlığı, sağlığının bozulması sonucu bunalıma girdi, 1926’da yüksek dozda uyku hapı yutarak intihar etti. Bağdat’ta gömüldü.

***

Bell’in katıldığı Paris Konferansı’ndan sonuç alınamayınca, İngiltere Koloniler Bakanı Vinston Churchill 1921’de Kahire’de bir konferans düzenledi. İngilizler, Irak’ta bir Kürt devletinin değil, Arap devletinin kurulmasına karar verdiler.
1920’de “Devlet Kurulu” adıyla geçici Arap hükümeti kuruldu. Kahire Konferansı’nda Lavrence ve Bell’in önerip destekledikleri Emir Faysal kral yapıldı. Konferansın mimarları Churchill’i, Bell’i ve Lavrence’i Mısır’da sfenks ve piramit önünde develer üzerindeki resim belgeler!
Ankara hükümetinin Dışişleri Bakanı Bekir Sami Bey, 1921’de Londra’da İngilizlere, Türkiye’nin Musul’da sorun çıkarmaya niyetli olmadığı güvencesini verdi. İngiltere, Fransa ve İtalya ile “Misakımilli’ye” aykırı ikili anlaşmalar yaptığı için bu anlaşmalar TBMM’de reddedildi, görevi sona erdi.
1921’de Polatlı’ya kadar gelen Yunan ordusunun top sesleri Ankara’da duyulmaya başladığında TBMM’nin aldığı kararla başkentin Kayseri’ye taşınmasının uygulanmasına geçildi.
O koşullar altında Başkomutan Mustafa Kemal, Milli Eğitim Bakanlığı’na bir talimat vererek kurdurduğu kültür müdürlüğünden, Ankara’da Arkeoloji Müzesi çalışmalarına başlanmasını istedi. O, “çanak çömleği” bile kurtarma azmini gösteriyordu. Kurtardıkları arasında Lavrence ve Bell’in Karkamış’taki taş kabartmaları da vardı!
Kral Faysal’dan Saddam Hüseyin’e ve Beşar Esad’a gidiş cuma günü sürecek!