Traktör Sazi futbol takımı, İran’ın Tebriz kentinde top koşturuyor. ‘Futbolun ayrı bir sosyolojisi vardır’ denilen farklılıklarını, ayrılıklarını, öteki unsurlarını taraftarlarıyla hissettiriyor

Simon Kuper’in ifadesi doğru... “Futbol, asla sadece futbol değildir!” Futbol, dünyada birçok örnekte kimlik tartışmalarına eklemleniyor, hatta kimliğin bir dışavurum aracına dönüşüyor. Futbola içkin biz-onlar ayrımı; etnik, dinsel, dilsel vb. kimlik hatları boyunca ayrışmaları üretiyor ya da açığa çıkartıyor, zaman zaman da tetikliyor. Bazı durumlarda da yarattığı ortak kimliklerle, ayrışmaları azaltıcı bir etkiye sahip olabiliyor.

Futbol ve kimlik
İran’ın Azeri yoğun kenti Tebriz’in futbol takımı Traktör Sazi’nin son birkaç yılı, futbolun kimlik düzlemli etkisini yansıtan örneklerle dolu. İran Birinci Ligi’nde mücadele eden Traktör Sazi maçlarını ortalama 60 bin kişilik bir taraftar kitlesi önünde oynuyor. Tahran ekipleriyle yapılan maçlarda bu sayı 100 bine kadar ulaşabiliyor. Üstelik şehir ve hatta ülkenin Azeri yoğun kuzeybatı bölgeleri takıma büyük bir sempati besliyor. Tüm bu nedenlerle, bazı yorumcular takımı Türk dünyasının en fazla taraftara sahip futbol kulübü olarak değerlendiriyorlar.
İran’da kimlik çalışmaları ile ilgili geleneksel yaklaşım, İran’da çekirdek etniklik dışındaki ikinci büyük etnik grubu oluşturan Azerilerin tarihsel olarak kendilerini etnik bir milliyetçilik üzerinden tanımlamadıklarını savunur.
İran devleti ve Şiilik üzerinden bir kimlik inşa sürecinin yaşandığı ve bu sürecin doğal sonucu olarak bu topluluğun İran devletine sadakat düzeyinin yüksek olduğu sonucuna ulaşır. İran’da yaşayan Azerilerin bir kısmında söz konusu sadakat sürse de, son yıllarda bu kitlenin bir kısmında, etnik hatlar boyunca yeni bir kimliklenme sürecinin yaşandığı Traktör Sazi taraftarlığı örneğinde gözlemleniyor. Bu durum, İran’da yaşayan Azerilerin kimlik düzleminde yekpare değerlendirilemeyeceği sonucuna ulaşılmasını sağlıyor.

Sloganları
Traktör Sazi taraftarları “Kahrolsun Pers Milliyetçiliği”, “Çok yaşa Azerbaycan”, “Türk olmakla mutluyum”, “Tebriz, Bakü, Ankara”, “İran bize çok uzak”, “Güney Azerbaycan İran değildir”, “Herkes dilini öğrenme hakkına sahip olmalı” gibi sloganları maçlar sırasında sıklıkla kullanıyor. İran’da Azerilerin muhalif politik örgütlenmelerinin baskılandığı göz önüne alındığında, İran’da çok sevilen futbolun tribünleri, muhalif oluşumlar için politik gösteri merkezlerine dönüşüveriyor.
İran yönetimi ise iç ve dış tepkilerden çekindiği için, sporun politikleşmesine bir noktaya kadar çok sert tepkiler vermiyor.

Tepkileri
Traktör Sazi taraftarlarının önemli bir kısmının “öteki” tasavvurunun merkezini sürpriz bir biçimde Ermeniler değil, İran oluşturuyor. Bu tezin kanıtlarından biri 2015 yılında Traktör Sazi’nin orta saha oyuncusu olan Andranik Teymuryan’ın (Tahran doğumlu, İran yurttaşı bir Ermeni) şampiyonluk maçının bitimine 20 dakika kala kırmızı kart görerek oyun dışında kalması ve sonrasında yenilen iki golle şampiyonluğun kaçması sonrasında yaşananlar.
Bir etnik Ermeni olan Teymuryan’ın o yıl bir Azeri takımında oynuyor olabilmesi bir yana, taraftarın Teymuryan’a sahip çıkması, onu da aynı haksızlığın mağduru olarak tanımlaması ve tepkiyi İran yönetimine yoğunlaştırması, Traktör Sazi taraftarlarının kimliksel tepkilerinin gerçekte kime karşı olduğunu ortaya koyuyor.
ABD-İran-Türkiye-Azerbaycan- Rusya Federasyonu ilişki beşgenindeki gelişmeler, Traktör Sazi’nin İran Ligi’ndeki kaderini olmasa bile İran’ın bu bölgesinde etnik tutunumlu bir politik hareketin ortaya çıkma ihtimalini belirleyecek. İran’da rejimin kaderini etkileyebilecek iç faktörlerden biri tam da bu...

Doç. Dr. Utku Yapıcı / Adnan Menderes Üniversitesi