Haritalarda "Taksim Cumhuriyet Meydanı"

Güneri Civaoğlu'nun 26 Ekim 2008 tarihli Milliyet'in Pazar Ekinde Pazar Kahvesi köşesinde yayımladığı "Taksim Değil, Cumhuriyet Meydanı" başlıklı röportaj dikkati çekti. Sav, mimar ve MÜ öğretim görevlisi Kayhan Bakan'a aitti. Kent peyzajı uzmanı Bakan'ın röportajda Taksim Çeşmesinin onarımı sırasında yıkıntıların arasından bulup çıkardığı "Cumhuriyet Meydanı" levhasını kanıt göstermesi, savını güçlendiriyordu.

cumhuriyet.com.tr

Bu satırların yazarı İstanbulun tarihi, toplumsal, kültürel gelişimi ile yakından ilgilenen bir toplumbilimcidir. Bakan, bulduğu levhadan hareketle Taksim Meydanının esas adının Cumhuriyet Meydanı olduğu savını, yazıyı yayımlamadan benimle de paylaşmış, görüş istemişti. Bir kanıya sahip olmakla birlikte, açık-seçik kanıtlara ulaşamamış olduğum için net bir görüş belirtememiş, kendisine yeteri kadar yardımcı ve destek olamamıştım.

Sonraları, özellikle büyüğüm, değerli araştırmacı Cahit Kayranın yardımı ile kimi haritalara ve belgelere ulaştım. Vardığım, bir bölümü Cumhuriyetin tarihi ile sıkıya ilişkili olduğuna inandığım, sonuçları Cumhuriyet okurları ile paylaşmak istiyorum.

 

Cumhuriyet öncesi ve hemen sonrası 

Cumhuriyet öncesi haritalarda Taksim Meydanı Beyoğlu Cadde-i Kebirinin (günümüzde İstiklal Cad.), Sıraselviler Caddesi ile kesiştiği, Taksim Kışlası ile Talimhane Meydanının yanı başındaki yol kavşağı olarak görülüyor.

Yani o yıllarda Taksim, adını su makseminden alan Meydandır.

Meydanın bir yanında Taksim Kışlası bulunuyordu.

1926’da hazırlanan Pervitch haritaları olarak bilinen sigorta haritasında durum fazla değişik değildir. Rue de Pera yani Osmanlının Cadde-i Kebiri, artık İstiklal Caddesi olarak adlandırılmış olduğu için parantez içinde Fransızca İstiklal sözcüğüne yer verilmiş. Sıraselviler Caddesi yerinde duruyor, buna karşılık günümüzdeki Cumhuriyet Caddesi (Taksimi Osmanbeye bağlayan cadde) Taksim Bulvarı olarak geçiyor.

Buraya kadar her şey olağan.


Cumhuriyetin kuruluş yılları

1930’lu yıllarla ilgili araştırmalar ise farklı sonuçlar veriyor. Meydanın adı 1933’de Taksim Cumhuriyet Abidesi Meydanıolarak geçiyor. Benzer şekilde 1930lu yıllardan başlayarak 1960lı yıllara kadar uzanan yelpazede hazırlanan değişik kaynaklarda Taksim Meydanının adı Taksim Cumhuriyet Meydanı olarak geçiyor. Örneğin 1950de Rasim Ziyaoğlu-Hayrettin Lokmanoğlu- E. Raşit Erer tarafından hazırlanan İstanbul Turistik Rehberinin Beyoğlu Turu bölümünde Taksim Cumhuriyet Meydanı hem tanımlanıyor hem de planı veriliyor:

Şehrin en büyük ve güzel meydanıdır. Milli ve resmi törenler, büyük geçit resimleri, bu geniş ve muntazam sahada yapılır. Meydan eskiden dar ve bakımsız bir halde idi. Cumhuriyet Abidesi de etrafını saran çirkin bir manzara ortasında kalıyordu. Sonradan, meydan eski Taksim Kışlası ve Ayaspaşa semti istikametinde genişletilerek büyütülmüş ve 1941 yılında İstanbul Belediyesi tarafından Cumhuriyet rejimine layık bir hale getirilmiştir.

Planda Meydanın adı açıkça Cumhuriyet Meydanı olarak geçiyor.

1955’de Hayrettin Lokmanoğlu tarafından hazırlanan bir başka Şehir Rehberinde Haritalı Şehir Rehberi Meydanın adı bir kez daha Cumhuriyet Meydanı olarak geçiyor.

 

Ansiklopediler

Ansiklopedik kaynaklarda yeterli açıklık yok. 1990larda yayımlanan İstanbul Ansiklopedisinde, Büyük Larousseda, Meydan Larousseda, Ansiklopedi Britannikada Cumhuriyet Meydanı diye ayrı bir madde yok.

Büyük Larousseun ve Meydan Larousseun Taksim Meydanı maddelerinde (Cumhuriyet Meydanına) dolaylı göndermeler var: Taksim Meydanı: “…. İstiklal, Sıraselviler ve Gümüşsuyu caddeleri Taksim (Cumhuriyet) alanına açılır. ( Büyük Larousse, cilt 18, s. 11177, Gelişim Yay., 1986)

Taksim Meydanı: “Taksim kesiminin merkezi, Cumhuriyet Anıtının bulunduğu yer olan Cumhuriyet (Taksim) Meydanıdır.

 

Sonuç:

Anlatılanlardan şu çıkıyor:

Taksim Meydanı Cumhuriyetin bir eseridir.

Taksim Meydanına karakter kazandıran, Cumhuriyet Anıtıdır.

1930’dardan itibaren Taksim Meydanı, halk arasında ve İstanbul yazışmalarında Taksim Cumhuriyet Anıtı olarak anıldı.

Mimar Kayhan Bakanın çöplerin arasında bulduğu emaye levhanın da kanıtladığı gibi Taksim Meydanının adı Taksim Cumhuriyet Meydanı idi. Bu ad resmen Meydana verildi mi? Bilemiyorum. Sonraki yıllarda cami- kültür sarayı, AKMnin yıkılması vb tartışmaları ile gündeme gelen Taksim Meydanının adındaki Cumhuriyet ibaresinin nasıl yokedildiğini de bilemiyorum. Adın bir encümen kararıyla kaldırdığını da sanmıyorum.

Diğer bir deyişle, levhası kaldırılmış olsa da, Meydan Taksim Cumhuriyet Meydanı olmaya devam ediyor.

Öyleyse ne duruyoruz? Modern İstanbulun kalbini yeniden Taksim Cumhuriyet Meydanı adıyla günlük kullanıma sokmanın önünde bir engel yok.

Mimar Bakanın uyarısı, bizi aslımıza döndürmeli.

 

Milli mücadeleyi yücelten bir anıt

Anıtın dikileceği yer olarak Taksimin seçilmesi rastlantı değildir. Cumhuriyetin ilanından sonra, yukarda belirtildi, milli mücadeleyi canlandıran ve yücelten bir anıta ihtiyaç duyuldu. Dahası törenlerin yapılacağı, insanların bir araya geleceği bir alana ihtiyaç vardı. Deyim yerinde ise, Cumhuriyetin ilanı anıt ve meydan düşüncesini beraberinde getirdi.

Neden Taksim, sorusuna İstanbul üzerine en çok kafa yoranlardan Çelik Gülersoy şu yanıtı veriyor:

Eski İstanbul yani tarihi yarımada imar operasyonları geçirmişti ama bileşimi hala doğulu idi. Cumhuriyet Anıtı, kentin eski eski bölümünden uzak, taze ve bakir bir yerde kurulmalıydı. Taksim kavşağında kuruldu.  (12)

O yılların tanıklarından gazeteci İsmet Bozdağ ise Taksim Meydanı ile Cumhuriyet Meydanı arasındaki ilişkiyi şöyle anlatıyor:

O yıllarda Taksim Meydanı gerçekten avuç içi kadar bir yerdi. Hatta ortada bir Atatürk heykeli olmasa, meydan olduğunun belki farkına bile varmazdınız. (12)

 

Şanlı kafile geçmişin kapısından çıkıyor

Cumhuriyetin ilanının ardından yeni yönetimin ülkeyi heykellerle donatmayı, haklı olarak, bir uygarlık projesi olarak görmesi, kent dokusunu da etkiledi. Ancak elde yontu sanatçısı yoktu. Genç Cumhuriyet bir yandan gençleri Avrupaya eğitime yollarken, yontu sanatçıları İtalyan Canonicayı ve Avusturya Krippeli ülkeye davet etti.

İstanbula dikilen ilk Atatürk Anıtı, Sarayburnundaki Atatürk Anıtıdır.

(Yer seçiminin 1919 Martındaki gelişinde İstanbula Sarayburnunda ayak basan İşgal Orduları komutanı Fransız mareşal Francet dEsparayin o günkü gövde gösterisine tepki ile ilgili olduğu açıktır.)

Sarayburnu heykelininin yapımına koşut olarak, İstanbul Belediyesi 1926da Taksim Meydanı Abide Komisyonu kurdu. İtalyan sanatçı Canonica ile anlaşma imzalandı. Tasarlanan anıt Belediyenin önderliğinde halkın ve ticarethanelerin bağışlarıyla gerçekleştirildi. Canonicanın heykele başlamadan önce Atatürkle konsept hakkında birçok kez tartıştığı biliniyor. Atatürkün üzerinde durduğu ve önemsediği hususun, kendi heykelinin yapılmasından çok heykelin Türkiyeye girmesi olduğunu Canonicanın anılarından öğreniyoruz. Çünkü heykel, Mustafa Kemale göre modernleşmenin dışa vurumudur. İlk tasarımda, tek başına görülen Atatürk, sonraki tasarımda yerini Kurtuluş Savaşı kadrosuna bırakıyor. Önde Cumhurbaşkanı Atatürk, sağında başbakan İsmet İnönü, solunda Mareşal Fevzi Çakmak ve hemen arkalarında dönemin Sovyet Elçisi Aralov kompozisyonu kesinleşiyor. Atatürkün anıtın kompozisyonuna müdahale ettiği, Canonica ile saatlerce tartıştığı, Sovyet elçisi Aralovun gurubun içine alınması talimatını bizzat verdiği biliniyor. (10)

Cumhuriyet Anıtı 8 Ağustos 1928de Meclis Reisi Kazım Paşa tarafından 30.000 kişinin katıldığı büyük bir törenle açıldı. Açılışta konuşan Taksim Meydanı Abide Komisyonu başkanı Hakkı Şinası Paşa anıtı şanlı kafile geçmişin kapısından çıkıyor\t\tsözleriyle tanımladı.