6 soruda Türkiye'de ve dünyada SİHA'lar: Nasıl kullanılıyor, neden eleştiriliyor?

6 soruda Türkiye'de ve dünyada SİHA'lar: Nasıl kullanılıyor, neden eleştiriliyor? İnsansız hava araçları (İHA) son yıllarda gelişen teknolojiyle birlikte daha sık kullanılır oldu. Eğlence gibi sivil amaçlarla kullanımının yanı sıra askeri kullanımı da bulunan İHA'lar, üzerlerine silah eklendiği takdirde Silahlı İHA (SİHA) olarak adlandırılıyor. SİHA'lar, son olarak Hakkari'de gerçekleşen ve Genelkurmay ile hükümetin "terörist", yakınlarının ise sivil olduğunu öne sürdüğü dört kişinin hedef alınması ve bu iddiaları dile getiren CHP Milletvekili Sezgin Tanrıkulu'na soruşturma açılması ile gündeme geldi. BBC Türkçe'nin derlemesiyle, SİHA nasıl oraya çıktı? Dünyada ve Türkiye'de nasıl kullanılıyor? Neden tartışmalara yol açıyor? Merak edilen sorulara yanıt aradık. SİHA'lar nasıl ortaya çıktı? SİHA'lar neden tercih ediliyor? Nasıl kullanılıyor? Türkiye'nin SİHA'larının özellikleri nedir? Dünyada hangi ülkeler kullanıyor? Kendi toprakları içinde veya kendi vatandaşlarına SİHA ile saldırı düzenleyen başka ülke var mı? SİHA'lar neden eleştiriliyor?

SİHA nedir? Nasıl ortaya çıktı? Kayıtlara geçen ve ilk SİHA saldırısı olarak sınıflandırılabilecek saldırı, 1849'da Avusturya İmparatorluğu tarafından Venedik'e gerçekleştirildi. Avusturyalılar tarafından sıcak hava balonlarına bağlanan bombaların kentte patlaması hedefleniyordu. Bombaların bir kısmı hedefini tuttursa da, rüzgarın değişmesi sonucu bir kısmı da Avusturya askerlerinin üzerine düştü. Balonlarla bombardıman 1899'da, Lahey Barış Konferansı'nda imzalanan sözleşme ile yasadışı ilan edildi. Ancak bu tür bir yasak, ilerleyen yıllarda gelişen uçak teknolojisine uygulanmadı. Sonraki yıllarda önce Sovyetler Birliği'ne karşı torpido atabilen insansız helikopterler geliştiren ABD ordusu, Vietnam Savaşı'yla birlikte insansız savaş uçaklarını test etmeye başladı. Gelişen teknolojiyle birlikte SİHA'lar yaygınlaşmaya başladı. Özellikle 2000'li yıllarda, savaş uçakları gibi uçak pistlerine ihtiyaç duymayan, daha uzun süreler havada kalabilen ve eski modellere göre daha ağır bombalar taşıyabilen SİHA'lar geliştirildi. Bugün onlarca ülkenin envanterinde SİHA bulunuyor.

SİHA'lar neden tercih ediliyor? Nasıl kullanılıyor? Orduların SİHA'ları tercih etmesinin çeşitli nedenleri bulunuyor. Bunlardan biri, savaşlarda pilot kaybının azaltılması. SİHA'lar operatör pilotlar tarafından bir kumanda merkezinden kontrol ediliyor. Kontrol merkezindeki ekranlarda uçağın üzerindeki kameralardan ve termal sensörler gibi çeşitli sensörlerden gelen görüntüleri izleyen pilotlar, uçağı yönlendirerek istedikleri bölgenin üzerinde uçabiliyor ve bir tuşla saldırı düzenleyebiliyor. Pilot uçağın içinde bulunmadığı için SİHA'lar düşürülme riski bulunan bölgelere daha rahat gönderilebiliyor ve düşmesi durumunda pilotun ölmesi, yaralanması veya esir düşmesi gibi riskler olmuyor. SİHA'ların bir diğer avantajı da savaş uçaklarının uçabileceğinden çok daha uzun süre havada kalma potansiyeli. Savaş uçaklarını uçuran pilotlar belirli bir süre havada kalabilirken bir SİHA, vardiyayla çalışan operatör pilotları sayesinde onlarca saat havada kalabilir. Gelişmiş SİHA modelleri, otomatik olarak iniş ve kalkış yapabiliyor, otonom bir şekilde uçabiliyor ve merkezle iletişiminin herhangi bir nedenle kesilmesi durumunda üsse kendiliğinden geri dönebiliyor. Yapay zekanın giderek artan etkinliği sayesinde SİHA'ların saldırılar da dahil olmak üzere tüm kararları otonom olarak alması için çalışmalar yürütülüyor.

Türkiye'nin SİHA'larının özellikleri nedir? 1990'lı yıllarda Türkiye'nin envanterine kattığı ilk insansız hava araçları İsrail yapımı Heron ve ABD yapımı GNAT modelleriydi. 2000'li yıllarda GNAT'ın gelişmiş versiyonları olan Predator ve Repaer SİHA'larının Türkiye'ye satışına ABD Kongresi'nden izin çıkmaması üzerine Türkiye, kendi SİHA'larını geliştirme sürecini hızlandırdı. Bugün Türkiye'de kullanımda olan yerli SİHA'lar arasında Anka ve Bayraktar bulunuyor. Bayraktar'ın üreticisi Baykar, 2015'te yaptığı açıklamada SİHA'nın 250 kilogram mühimmat taşıma kapasitesi olduğunu açıklamıştı. Baykar'ın kurucusu ve yönetim kurulu başkanı, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın dünürü olan Özdemir Bayraktar. Bayraktar'ın oğlu Selçuk ile Erdoğan'ın kızı Sümeyye, 2016 yılında evlenmişti. Özdemir Bayraktar, Erdoğan'ın İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı olduğu yıllarda Refah Partisi'nin İstanbul il yönetiminde yer alıyordu. Envanterdeki diğer yerli SİHA olan Anka'nın 2016 itibariyle silah taşıma kapasitesi bulunmuyordu. Gözlem amacıyla kullanılan Anka'lara 2017 yılında ilk defa roket de eklendi. Bayraktar ve Anka, TÜRKSAT uydularının kapsama alanında olan her yerde kullanılabiliyor. Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş.'nin (TUSAŞ) geliştirdiği Anka, 200 kilograma kadar silah taşıyabiliyor. İki SİHA da Roketsan'ın geliştirdiği roketleri kullanıyor. Yerli SİHA'ların motor gibi kritik parçaları ise yurtdışından ithal ediliyor. Bu nedenle TUSAŞ, kendi motorlarını da geliştirmeyi hedefliyor. TUSAŞ'ın hisselerinin sahipleri ise Türk Silahlı Kuvvetlerini Güçlendirme Vakfı, Savunma Sanayii Müsteşarlığı ve Türk Hava Kurumu. Türkiye'de Vestel'in geliştirdiği Karayel adlı bir SİHA modeli de geliştiriliyor. Mayıs 2017'de yapılan tanıtımda Karayel'in 120 kilogram roket taşıma kapasite olduğu aktarılmıştı.

Savunma Sanayii Müsteşarı İsmail Demir 6 Eylül'de, Türkiye'de üretilen insansız hava araçları ile bugüne kadar "doğrudan veya dolaylı olarak" 3 bin PKK mensubunun öldürüldüğünü açıkladı. Geçen yıl Washington'daki düşünce kuruluşu Atlantik Konseyi'nde bir konuşma yapan Demir, ABD'nin Türkiye'ye silahlı İHA satış izni vermemesi ve Türkiye'nin kendi SİHA'larını geliştirmesi hakkında "Burada kinayeli bir şey söylemek istemem ama ABD'nin onaylamadığı bazı projeler için teşekkür ediyorum, çünkü bu durum bizi kendi sistemlerimizi geliştirmeye yöneltti" demişti.

Dünyada hangi ülkeler kullanıyor? Bugüne kadar çatışmada SİHA kullanan ülkelerin sayısı az olsa da her geçen yıl artıyor. ABD merkezli düşünce kuruluşu New America'nın verilerine göre 2014 öncesinde yalnızca ABD ve İngiltere çatışmada SİHA kullanmışken 2016'ya gelindiğinde bu ülkelere Nijerya, Türkiye, Irak, İran, Azerbaycan, Birleşik Arap Emirlikleri ve Pakistan eklendi. Henüz bir çatışmada kullanmış olmasalar da İspanya, Fransa, İtalya, İsviçre, Yunanistan, İsveç, Belarus, Ukrayna, Gürcistan, Kazakistan, Güney Afrika Cumhuriyeti, Hindistan, Türkmenistan, Çin ve Tayvan'ın da SİHA'ları bulunuyor. Bu ülkelerin yanı sıra Rusya, Avustralya ve Ürdün de SİHA geliştirdiklerine veya satın almayı hedeflediklerine yönelik açıklamalarda bulundu.